автореферат диссертации по информатике, вычислительной технике и управлению, 05.13.14, диссертация на тему:Экономико-математическая модель и автоматизированная система управления пенсионного обеспечения

ВАКА DÖVLQT UNIVERSITES

Olyazmasi hüququnda UOT 362.62+330.115.001.57:658.56

QULI'YEVA NÍGAR QÍYAS QIZI

PENSÍYA ТЭ/VIÍNATININ ÍQTÍSADÍ-RÍYAZÍ MODELÍ VO AVTOMATLA§DIRILMI§ ÍDAR3ETM3 SÍSTEMÍ

ixtisas: 05.13.14 - ¡nformasiya va idareetmsnin i^lanmasi sistemtari

Texnika е/т/эг/ nam izad i alimlik daracasi almaq i'içûn taqdim edilmiç dissertasiyanin

AVTOREFERAT1

В A К I - 2000

Dissertasiya i§i Azarbaycan Respublikasi Elmlar Akademiyasi akad. O.Huseynov adina Kibernetika institutunda va 3mak va Sosial Problemlar uzra Elmi-Tadqiqat va Tadris Markazinda yerina yetirilmi§dir.

Elmi rahbar: AEA-mn miixbir uzvii, 9makdar elm xadimi, Dovlat mukafati laureati, fizika-riyaziyyat elmlari doktoru, professor C.E.Allahverdiyev

Rasmi opponentlar.- texnika elmlari doktoru, professor F.M.Abdullayev

fizika-riyaziyyat elmlari namizadi, dosent B.S.Hiiseynov

Apana ta§kilat: Azarbaycan Dovlat iqtisad institutu

Mudafia " (b " i k 2000-ci ilda saat " // " Baki Dovlat Universitetinin nazdinda faaliyyat gostaran H054.03.16 ixtisasla§dirilmi§ Suranin iclasinda a$agidaki iinvanda olacaqdir: 370141, Baki §ahari, Z.Xalilov kiigasi 23.

Dissertasiya i§i ila Baki Dovlat Universitetinin kitabxanasinda tam§ olmaq olar.

Avtoreferat " ¡_Q_" VlJ 2000 -d ¡Ida gondarilmi$dir.

ixtisasla§dirilmi§ §uranin elmi katibi, texnika elmlari namizadi __J

R.M. Qliquliyev

¡§ÍN ÜMUMÍ xarakterístíkasi

Mövzunun aktualligi. Son illar Respublikamizda apanlan iqtisadi va sosial reformalarin aynlmaz tarkib hissasi oían sosial taminat sisteminda islahatlar, o cümladan vatanda^larin perisiya taminati sisteminin takmilla§dirilmasi va tanzimlanmasi masalasi ictimaiyyatin va alimlarin diqqat marlozina çevrilmi§ va gen¡§ müzakiralara sabab olmuçdur. 9halisinin yeddi naforindan biri pensiyaçi, iqtisadiyyati iflic vaziyyatinda oían yeni müstaqíllik aida etmi§ bír dövlat iiçûn bela mühüm masalanin halli o qadar da asan deyildir. 70 ¡1 arzinda Sovet totalitär sistemina uygun formala§mi§ pensiya taminati sisteminin yeni §araita uygun yenidan yaradilmasmi birdan bira, siçrayiçda hayata keçirmak mümkün deyildir. Pensiya taminati sisteminda islahat uzun süran bir proses olub, bu sahadaki mövcud qanunvericiliyin takmilla§dirilmasi, pensiyalarin saviyyasinin artinlmasi, pensiyalarin tayini, hesablanmasi va ödanilmasi ûçiin daha mütaraqqi mexanizmin tatbiqi demakdir. Bazar münasibatlari ila ayaqla§a bilan,sosial adalat prinsipina asaslanan pensiya taminati sisteminin yaradilmasi va hayata keçirilmasi iqtisadiyyatin sonraki inkiçafinda prinsipial ahamiyyat kasb edir.

Pensiyalarin daha çox iqtisadi çakiya malik oldugu yeni iqtisadi §araitda pensiyalann vaxtinda va düzgün tayinati va ödanilmasi alaqadar ta§kilatlardan haddan artiq çeviklik, daqiqlik va masuliyyat talab edir. Bela ki, müxtalif iqtisadi va siyasi dövrlarda ya§ayib-i§lami§ vatanda§lara pensiya tayin etmak ûçiin onlarin i§ staji, bütün amale fealiyyati boyu qazanci, aila vaziyyati, saglamligi, imtiyazlari va sair malumatlar hartarafli ara§dmlmali va pensiyaçi iiçûn an optimal oían pensiya tayini apanlmalidir. Digar tarafdan, pensiya taminati sisteminda apanlan har bir dayiçiklik bir milyondan yuxari pensiyaçinin pensiyasinin tez bir zamanda yenidan hesablanmasi demakdir. Lakin har bir kütlavi yenidan hesablama an azi iiç aya ba§a galir ki, bu da, tabii olaraq, haqli-haqsiz çikayatlara va sosial garginliyin artmasina sabab olur.

Göstarilan masalalarin halli elmi cahatdan asaslandinlmiç sosial-iqtisadi siyasatin hazirlanmasmi va hayata keçirilmasini

nazarda tutur ki, bu da öz növbasinda yeni iqtisadi §araitda dövlatin sosial-iqtisadi siyasatinin asas prinsiplarinin müayyanla§dirilmasini, bu sahada dünya tacrübasinin öyranilmasini va nazara almmasini, hamgnin sosia! taminatin bazar münasibatlarina uygunla§dirilmasi mexanizminin hazirlanmasini talab edir. Bela mürakkab va masuliyyatli masalalarin halli riyazi-iqtisadi modella§dirma va kompüter proqramlarinin tatbiqi vasitasila mümkündür. Kompüter texnologiyasmin son nailiyyatlari - kompüterlarin texniki xarakteristikalarinm gündan-güna yax§ila§masi, amaliyyat sistemlarinin, proqram vasitalarinin takmilia§dirilmasi, lokal va regional kompüter §abakalarinin inki$afi va onlarin qura§dirilmasi xarclarinin a§agi dü§masi va sair idaraetma prseslarinin avtomatla§dirilmasinda yüksak naillyyatlar alda etmaya imkan verir. Vatanda§larin pensiya taminatinin avtomatIa§dinlmi§ idaraetma sisteminin yaradilmasi müasir §araitda an aktual masalalardandir. Bu sahada ayri-ayri amaliyyatlar kompüter vasitasila yerina yetirilsa da, avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemi §aklinda ilk dafe yerina yetirilir. Pensiya taminatini tarn ahata edan va iqtisadi Samara veran avtomatla§dirilmi$ idaraetma sisteminin yaradilmasi ügün pensiyalarin tayini, hesablanmasi, ödanilmasi va ya dayandnlmasi prosesini tanzimlayan qanunlan, normativ sanadiari, qarar va sarancamlari, talimatlar va göstari|lari, onlarin arasindaki qar§iliqli alaqalari aks etdiran normativ informasiya bazasi va pensiyaglarin ferdi malumatlanni aks etdiran operativ informasiya bazasi yaradilmali, pensiyalarin birqfymatli tayini mexanizmi qurulmalidir. Masalanin iqtisadi-sosial-siyasi hayatdaki rolu va aktualligi dissertasiyanin mövzusunun seglmasina sabab olmu§dur.

Tadqiqatin maqsadi. Dissertasiya ifinin maqsadi vatanda§lann pensiya taminati haqqinda qanunvericiliyin hayata kegrilmasi i§inin yüngülla§dirilmasi, pensiya taminatinin iqtisadi mahiyyatinin va tanzimlanmasi problemlarinin tadqiqi, pensiya tayininda i§tirak edan kompanentlar arasindaki alaqalarin riyazi modelinin i§lanmasi, riyazi model asasinda pensiyalarin tayini, hesablanmasi va ödanilmasinin avtomatla§diriImi§ hallini tamin edan sistemin va informasiya

bazasinin yaradilmasi va tahlilidir. Bu maqsada uygun olaraq dissertasiya i$inda a$agidaki masalalar qoyulmu§dur:

- pensiya taminatmin sosial-iqtisadi mahiyyatinin va onun tanzimlanmasinin asas istiqamatlarinin müayyan edilmasi;

- pensiya taminati problemlarina dair yerli va xarici tacrübanin ara§dirilmasi;

- pensiya taminati sisteminin bazar iqtisadiyyati §araitina uygunla§dirilmasi mexanizminin tadqiqi;

- pensiya taminati sisteminin hazirki vaziyyatina dair qanunvericilik bazasinin va statistik malumatlann tahlili;

- pensiya taminati sisteminin riyazi modelinin i§Ianmasi;

- pensiya taminati sisteminin informasiya bazasinin yaradilmasi;

- daqiq riyazi model asasmda pensiyalann tayini va hesablanmasi ügün proqramlarin tartibi;

- tartib olunmu§ proqramlarin verifikasiyasi va validasiyasi;

- informasiya bazasina daxil edilmi§ malumatlar asasinda pensiyalann müxtalif variantlarinin hesablanmasi va naticalarin tahlili;

pensiya taminatinin takmilla$dirilmasinin asas istiqamatlarinin müayyanla§dirilmasi.

Tadqiqat i$inin elmi venilivi a$agidakilardan ibaratdir: vatanda§larin pensiya taminati sisteminin avtomatla§diriImi$ hallina ilk dafo olaraq kompleks yana§ilmi§, pensiyaglann fardi malumatlan ila pensiya taminatini tanzimlayan normativ sanadlar arasindala alaqanin riyazi modeli i§lanmi§dir;

- bir sira inki§af etmi§ xarici olkalarin va kegnis SSRi makani dövlatlarinin pensiya taminati sistemi Azarbaycan Respublikasi vatanda§larinin pensiya taminati sistemi ila müqayisali tahlil edilmi§, uygunluqlar.uygunsuzluqlar tayin edilmi§ va i$lanmi§ riyazi modelin adaptasiya sistemi verilmi^dir;

- pensiyalann tayini, hesablanmasi va ödanilmasinda istifada olunan normativ malumatlann informasiya bazalan sistemi yaradilmi§dir;

- riyazi model asasinda pensiya taminati sisteminda apanlan islahatlara uygun gevik adaptasiya edila bilan avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemi (PTAiS) yaradilmi$dir;

naticalar tahlil edilarak Respublikada pensiya ¡slahatlarinm asas istiqamatlari va pensiya taminati sisteminin perspektiv modeli müayyanla§dirilmi§dir;

pensiya taminatnin avtomatla§dirilmi§ idaraetma sisteminin tatbiqinin samaraliliyinin hesablanmasi modeli va i§lama mexanizmi verilmi§dir.

Tadqiqat i^inin metodoloji asaslan va informasiva bazasi. Dissertasiyanm metodoloji asasini vatanda§larin pensiya taminatini nizamlayan qanunvericilik va normativ-hüquqi sanadlar, talimat va gostari§lar ta§kil edir.

Dissertasiya i§inda pensia taminati problemlarina va iqtisadi masatelarin tadqiqinda riyazi üsullarin tatbiqina dair yerli va xarici adabiyyatdan, hamgnin Azarbaycan Respublikasi Dovlat Statistika Komitasinin materialiarindan istifada o!unmu§dur.

ͧ prosesinda 9mak va 9halinin Sosial Müdafiasi Nazirliyi Kollegiyasmm qararlanndan, Nazirliyin 1997,1998-ci va 1999-cu il hesabatlarindan va Baki §ahar Sabail, Binaqadi va Narimanov rayón Qhalinin Sosial Müdafiasi Markazlarinda qeydiyyatda oían pensiya i$Iarindan istifada olunmu§dur.

Tadqiqat obvekt) kimi Azarbaycan Respublikasinda vatanda§larin pensiya taminati sistemi seglmi§dir.

Tadqiqat i$inín praktiki ahamiyyati. Tatbiqi proqramlar paketi kimi hayata kegrilmi§ avtomatla§dinlmi§ idaraetma sistemi pensiya taminati ila ma§gul oían müvafiq qanunverici va icraedici ta§kilatlarin i§glarina va pensiyaglara pensiyalarin hesablanmasinin müxtalif variantlarini ayani §akilda gormak va optimal varianti segnak, hamgnin pensiyaglann ariza va §ikayatlarina operativ suratda cavab vermak ügin tatbiq oluna bilar.

Tadqiqat i$inin aprobasivasi va tatbiqi. Dissertasiya i§inin asas müddaalari, naticalari va irali sürülan takliflar haqqinda "Azarbaycanda bazar .münasibatlarina kegd §araitinda sosial islahatiar" va "Azarbaycanda ¡slahatlar: iqtisadi strategiya va hüquqi taminat" Respublika elmi-praktiki konfranslannda maruzalar edilmi§, 9mal< va Sosial Problemlar üzra Elmi-Tadqiqat va Tadris Markazinda fealiyyat gostaran seminarda va AEAKÍ "idaraetma sistemlarinin modella§dirilmasi va proqram

taminati" çôbasinin va "îqtisadi-riyazi modellaçdirma" va "Saha komplekslarinin modellaçdirilmasi" bölmalarinin birga iclasirida müzakira edilmiçdir.

Avtomatla§dinlmi§ idaraetma sistemi Bal<i çahar Sabail, Binaqadi va Narimanov rayon 9halinin Sosial Müdafia Markazlarînda smaqdan keçirilmiç va Baki çaharinin 11 rayonu va Abçeron rayon SSMM-larinda tatbiq olunur.

Tadqiqat i$inin naticalari üzra dare olunmug materiallar. Dissertasiya i§inin mövzusu üzra 3 tezis va bir kitab na§r edilmiçdir.

Tadqiqat i?inîn hacmi va strukturu. Dissertasiya içi giri§ , 3 fasil.natica, alavalar va istifada olunmu§ adabiyyat siyahismdan ibarat olmaqla makina yazisi ila 136 sahifo hacmindadir. Burada 10 §akil, 3 cadval va 8 alava verilmiçdir. Odabiyyat siyahismda tadqiqat zamani istifada olunmuç 93 adabiyyatin adi gôstarilmiçdir.

iSÎN 8SAS M3ZMUNU

Giri$da, tadqiqatin aktualligi asaslandinlir va dissertasiya içinin maqsadi, asas vazifolari, metodoloji asaslan, informasiya bazasi, elmi yeniliyi va praktiki ahamiyyati mûayyanlaçdirilir, dissertasiya i§inin hacmi va strukturu haqqmda malumat verilir.

Birinci fesild? pensiya taminati sisteminin nazari asaslan va tadqiqat masalalari araçdirilr, pensiya taminatinin sosial-iqtisadi mahiyyati va bazar iqtisadiyyatma keçid dövrüna uygunlaçdmlmasi mexanizmi mûayyanlaçdirilir, habela pensiya taminati sahasinda xarici ölkalarin taerübasinin kritik icmali verilir.

inki§af saviyyasindan asili olmayaraq dünyanin bütün ölkalarinda camiyyatin sosial-iqtisadi inki§afi istiqamatinda dövlat siyasatinin mühüm istiqamatlarindan biri sosial siyasatdir. Sosial siyasatin mahiyyati ayn-ayri sosial qruplararasmda, hamçinin bir sosial qrupa mansub olan adamlar arasinda onlann hayat saviyyasinin qaldirilmasi va ictimaí hayatda i§tîral<i ûçiin iqtisadi stimulun formalaçmasina imkan yaradan §araitin yaradilmasidir. iqtisadi inki§af nöqteyi-nazarindan sosial siyasat ikiii rol oynayir. Swala iqtisadiyyat

inkiçaf etdikca, milli galir artdiqca vatandaçlar uçûn alveri§li sosial §arait yaranir , onlann sosial müdafiasi güclanir, digar tarafdan isa ahalininin sosial vaziyyati yax§ili§diqca onlann amak mahsuldarligi da artir.

Sosial müdafia pensiya taminati sistemi, sosial gûzaçtlar va ödamalar, pulsuz tibbi xidmat, gûzaçtli mai§at çaraitinin yaradilmasi vasitasi ila hayata keçirilir. Bunlann içarisinda pensiya taminati sistemi xiisusi yer tutur.

Pensiyaçilar - amak qabiliyyati ya§ini adlamiç va ya ictimai statusuna göra dövlatin himayasinda olanlar hesab edilan ahaii qrupudur. Bu qrupa müxtelif ya$li adamlar, hamçinin dövlatin himayasinda olmaq hüququ oían ganclar ( alilter va aila baççisini itirmi§ amak qabiliyyatsiz §axslar ) daxildirlar. Buna göra da dövlat tarafindan sosial müdafia birinci növbada obyektiv sabablara göra ictimai-faydali amakla ma§gul ola bilmayan va ya mahdud çakilda ma§gul oían çaxslare münasibatda hayata keçirilmalidir. Bu çaxslar uçûn sosial müdafianin güdandirilmasi pensiya va müavinatlarin yaçayiç minimumundan a$agi olmamasi istiqamatinda apanlmalidir.

iqtisadiyyatin béizar münasibatlarina keçidi dövrünü yaçayan öllcalarda, о cümladan da Azarbaycan Respublikasmda yeni iqtisadi, sosial va siyasi §araita uygun sosial müdafia sisteminin formala§dirilmalidir. Etibarii sosial müdafia sistemi yaratmadan müxtalif mülkiyyat formalannm va iqtisadi strukturlann normal faaiiyyatini, böhransiz sosial inkiçafi va camiyyatin stabilliyini tamin etmak mümkün deyil. Pensiya taminatina tasir edan amillar ara§dirilaraq bela natica çixanlir Ici, pensiya taminatinin iqtisadi mahiyyati dövlatin ta§alckülünüda içtirak edan bütün lcompanentlarin birga tazahürüdür: amak haqqinm aida olunmu§ saviyyasi va tatbiq olunan vergi sistemi, demoqrafilc vaziyyat va amak bazarinin vaziyyati, camiyyatin öz yaçli üzvlarina münasibatini ales etdiran madani va milli ananalar, vatanda§ camiyyatinin va halcimiyyat institutlarinm inlciçafi. Odur Ici, camiyyatin sosial-iqtisadi asasini ta§lcil edan fundamental kompanentlara toxunmadan pensiya taminati sistemini dayi§dirmak olmaz.

Bir sira xarici ölkalarin (isveç, Latm Amerikasi ölkalari, Çili, Fransa, Türkiya, Baltikyam öllcalar, Rusiya, Qazaxstan) pensiya taminati sistemi ara§dirilarkan bela fikra galmak olur Ici,

dünyarun aksar ölkalarmda ya§li naslin maddi taminati sistemi kaskin problema çevrilir. Lakin müxtalif ölkalarda özünü müxtalif §aki!Iarda göstarir. Laldn bu müxtaliflildara baxmayaraq, bütün dünyada pensîya taminati sisteminin ild konsepsiyasi mövcuddunyigim prinsipina asasianan konsepsiya va sosial sigorta prinsipina asasianan konsepsiya.

Bir çox înki§af etmiç ölkalarda tatbiq olunan sosial sigorta prinsipina asasianan pensiya sistemi macburi va könüllü pensiya fondlanna ödamalar vasitasi ila hayata keçirilir.

Dünya tacrübasinda an çox tatbiq olunan pensiya sistemi sosial sigorta prinsipina asasianan iiç pillali pensiya sistemidir. Bu sistem uç kompanenti özünda birlaçdirir: vatanda§larm cari galirlarindan ödanilan dövlat pensiyalari, xüsusi proqramlar hesabma maliyyala§dirilan fond pensiyalari va özal fond pensiyalari. Bu kompanentlarin strukturunu, onlarin arasindaki nisbatlari har bir; ölka öz qanunvericiliyina va mentalitetina uygun olaraq tayin edir.

Ikinci fosilda respublikada pensiya taminati sisteminin hazirld vaziyyatini tanzimlayan hüquqi-qanunvericilik sanadlari araçdinlir va statistik tahlili verilir, mövcud qanunvericiliyin avtomatIa§dmlmi§ idaraetma sisteminin yaradilmasi masalasi qoyulur, masalanin riyazi modeli qurulur, normativ va operativ verilanlar bazasmm yaradilmasi iiçiin talab olunan verilanlarin tarldbi va strukturu müayyanla§dirilir,pensiyalarm hesablanmasi va pensiya taminati sisteminin idara olunmasinm alqoritmi tasvir olunur.

Aparilan tahlil göstarir ki, SSRI dagildiqdan va Azarbaycan müstaqillik aida etdikdan sonra ahalinin sosial müdafiasi sahasinda milli qanunvericilik bazasinin olmamasi fakti ila üzla§di. Ermanistan Respublikasinin ölkamiza harbi tacavüzü sayasinda respublikamizda bir milyona yaxin qaçqinm olmasi, qarabag ' müharibasi alillari, bu mühariba naticasinda halak olanlarin ailalari ila bagli problemlar vaziyyati daha da çatinlaçdirmiçdir. Vatanda$lann pensiya taminati haqqmda mövcud Qanunda ayri- ayri növ pensiyalann tayin edilmasi qaydalannda takrarçiliga, bir sira hallarda aktualhgmi itirmi§ güza§tlara, bazi hallarda isa sosial adalat prinsipinin pozulmasma yol verilir. Qanun respublikanm sosial-iqtisadi durumu ila alaqadar apanlmiç dayi§ikliklar hesabina haddan

artiq mürakkabla$mi$, §affafligini itirmi§dir. Hazirki §araitda respublikamizda vatanda§Iarm pensiya taminati sistemindaki problemlarin aradan qaldirilmasi, harn da takca bu günki pensiyaglarin deyil, 10-15 il, hatta 20-25 il sonra pensiyaya gxacaq bu günki iqtisadi foal ahalinin da maraqlarinin müdafiasi ügün pensya taminati sisteminda asasli, radikal dayi§ikiil<lar apanlmalidir.

idaraetmanin ba§qa sahalarinda oldugu kimi, pensiya taminatinin takmilla§dirilmasi da ^oxlu sayda daqiq, elmi asasda hesablamalann apanlmasi, naticalarin analiz edilarak pensiya hüququ veran variantlarin kompakt tasvirini vermale talabati daha mükammal tadqiqat üsullannin, o cümladan iqtisadi-riyazi modella§dirmani va kompüter proqramlarinin tatbiqini zaruri edir. Bu masalanin hallini a§agidaki marhalalara bölmak olar:

1. Masalanin fbrmala§dinlmasi;

2. Riyazi modelin qurulmasi;

3. Modelin proqram taminatinin hazirlanmasi;

4. Modelin yararliliginm yoxlanilmasi;

5. Naticalarin tahliii va iqtisadi samaranin hesablanmasi;

6. Problemin hallina dair taldiflarin verilmasi.

Bu foslin ildnei paraqrafinda awalki bölmalarda §arh olunan nazari-metodoloji asaslar nazara alinmaqla Azarbaycan Respublikasi vatanda§lannm pensiya taminati sisteminin iqtisadi-riyazi tahliii apanlir va pensiya taminati sisteminin kompleks §akilda idara olunmasi üfün model qurulur.

Tadqiqat i§inin maqsadini, halli nazarda tutulan masalanin spesifik xüsusiyyatlarini va infoimasiya taminatini nazara alaraq a§agida tasvir olunan modellardan istifada olunmasi maqsadauygun hesab edilir. Bu modellarda a§agidaki i§aralamalar sistemindan istifada edilmi§dir:

P - pensiyanm mablagi;

Y - pensiyagnm ya§i;

S- i§ staji;

O - orta ayliq amak haqqi;

X - vatandajin ?ali§digi xalq tasarrüfati sahasi;

B - alillik daracasi;

A - vafat etmi§ aila ba§gsinm ölüm sababi;

E - xüsusi alavalar;

Y,,, - talab olunan minimum ya§;

Yba? - 01.08.97-yadak talab olunan ya§;

Y^rf - cari il;

Y3lil - alii olmu§ vatanda§in ya§i;

Staiab ~ talab olunan i§ staji;

S^n- natamam stajla pensîya tayini uçun haddir.

Sûm - faktiki ùmumi staj;

Sasas - amak kitabçasma asasan i§ staji;

S3| - tahsil muddati, içsiziik miîddati ;

Suj - kôrpa uçaga qulluq muddati;

S^ - arayiçla va ya §ahid ifadasi ila staj;

Pna, - natamam stajla pensiya mablagi;

Ptam - tam stajla pensiya mablagi;

-talab olunan staja gôra faiz; F,, -artiq staja gôra alava faizidir. Ftem- tam pensiya hesablanmasi ûçûn faiz; F^j-pensiya hesablanmasi ûçûn mahdudiyyat faizi; i0- orta ayliq amak haqqinin hesablanmasi ûçûn baçlangic

is-orta ayliq amak haqqinin hesablanmasi ûçun son il;

H - har ilin cami amak haqqi;

MNori - cari ildaki minimum amak haqqi;

M - nazara alinan aylann sayi;

E, - indelcslaçma amsali;

k - illarin sayi;

Op - pensiyaçinm pensiya hesablanmasi ûçûn orta ayliq amak haqqi;

O, - muxtalif dôvrlar ûçiin orta ayliq amak haqqi; Or - Respublika uzra orta ayliq amak haqqi; Py -yaça gôra minimum pensiya mablagi; Psos " sosial pensiyanm miqdari; PmIn - ya§a gôra minimum pensiya; F¡os - - sosial pensiya hesablanmasi ûçûn faiz; Pgs - pensiyanin asas mablagi; n - alavalarin sayi; e, - i-ci alavanin miqdan;

T, - i-ci aila ûzvuna aila alavasinin tayin edildiyi son tarix; Tjq - 18 ya§in bitdiyi tarix; T23 - 23 ya§m bitdiyi tarix;

Та - 8 ya§in bitdiyi tarix; m - öhdada olanlarin sayi; T - son tayinat tarixi;

p - vstenda§in ala bilacayi pensîya növünün sayi. 1 ) Natica funksiyasi:

P=f(Y,S, О.Х.Э, A, E)

2) Pensiya hüququ qazanmaq ûçiin talab oluanan ya§ haddinin toy i ni :

Ytel=Yba?+(Ycari -1997) * 0.5

3) ЭНШуэ göra этэк pensiyasi hüququ qazanmaq iiçûn talab olunan minimum i§ stajinm tayini

Y3„,<21 => S^O

21<УЛ<23 => Stilsb=l(il)

Yam>23 => Бы =(int( Ysb, )- 23 Г 3+12(ay)

4) i§ stajinm hesablanmasi :

5) Natamam stajla pensiya hesablanmasi:

Sf<Sf va Sf>S^ Pnat=Ptem/St*Sf

6) Pensiyanin asas mablaginin miqdari:

P^F« *O/100

Mahdudiyyatlar sistemi: Pas — Pmin

Pas — Pmin —^ Ftam = ^as + ^al

Pas > Pmin FUm ^mahd ^tam = ^mahd

7) Orta ayliq атак haqqinm hesablanmasi: a) 1990-ci ila qadarki dövr ûçiin:

ïs i,

o = (SH|'(EE¡)/k)/M

¡=¡o Í=¡o

b) 1990-1992-ci illarin amak haqqi daxil oldugu dövr

iiçûn:

i,

0 = (IH,*E,))/M

i=i0

c) 1 yanvar 1993-cü ildan 1 fevral 1995-c¡ i la da к olan dövr iiçûn:

¡s

О = ( £ ( H i * MNcari /5500 )) / M

d) 1995-a Udan sonraki dövr iiçiin:

¡s

O = E(H¡)/M

Í=¡o

e) Çernobil AES -da qazanin naticalarinin aradan qaldinlmasinda va Slavutiç çaharinin tikintisinda içtirak etmiç vatandaçlarin о dövrdald faktlki galirina göra orta ayliq атак haqqi:

-tam aylara göra: О = ( £ ( H j )/ M * E,Mik

î='o

- gönlarin sayina göra:

's

О = ( EH i )/ G * E¡n¡k * 25.4 i=i»

- birdafelik maddi yardimdan:

0= H " E¡llik /10

g) Natamam aya göra: О = H / G * E¡mk * Gqrja

O = max ( 0¡, ), ¡=l,n

Mahdudiyyatlar sistemi Py < Op < Or * 3

8) Sosial pensiyalann mablagi:

Psos = Pmln/ 100) * F^ 9) Pensiyanm üzarina alavalarin hesablanmasi:

n

P^P^ + Se, i=i

10) 01.08.98 tarixa qadar pensiyaya çixmiç vatanda§m pensiyasinm awalki qanunla mablagi:

n

Pw = 5500 + (Op/ 100 J'F^ +le|

¡=1

11) Yeni va köhna qanunla hesablanmiç pensiya mablaglarindan an böyüyünyn seçilmasi:

P = nfiaX ( Pyen[, Pgwal )

12) Tayinat müddatinin hesablanmasi:

T( = T18 yaxud T, = T23 yaxud

T, = T8 va

T = min ( T|), i=l ,m

13) Eyni zamanda bir neça pensiya almaq hüququ olduqda oniardan optimal olanin seçilmasi:

P = max ( P, ), i=l,p

Faslin ûçûncQ paraqraftnda taklif olunan modela asasan pensiyalari hesablama va idaraetma alqoritmi verilir, informasiya bazalari sistemi qurulur, tartib olunmu§ proqram taminati va konkret pensiya içinin avtomatlaçdinlmasi prosesi tasvir oiunur.

Pensiya taminatinm avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemi (PTAÎS ) açagidaki bloklardan ibaratdir ( çakil 1 ): I. idaraetma bloku .

Bu blok qararlann qabul edilmasini va yerina yetirilmasini temin edir, sistemin i§ini tanzimlayir. II. infbrmasiya bloku. Bu blok iki alt blokdan ibaratdir:

1. Malumat-sorgu alt bloku;

2. Operativ malumatlar alt bloku. Malumat-sorgu alt bloku tadqiqat obyektini xarakteriza

edan hüquqi-normativ malumatlann toplanmasi, saxlanmasi va yenilasdirilmasi fiinksiyasini yerina yetirir.

Operativ malumatlar alt blokunun funksiyasi har bir pensiyagnin ferdi malumatlannm toplanmasi, saxlanilmasi va tashihidir.

§akil 1. PTAiS-in struktur sxemi

III. Tahlil blokunda operativ göstaricilar tahlil edilir, bu göstaricilarla hüqqi-normativ göstaricilar arasinda qar§iliqli alaqalar müayyanla§dirilir va pensiya tayini haqqmda qarar qabul edilir.

IV. Hesablama va optimalla§dirma blokunda qabul olunmu§ qarara uygun olaraq a§agidaki hesablamalar aparilir,

uygun optimaIla§dirma masalasi fbrmalaçdinlir va hall olunaraq alman naticalar digar bloklara ötürülür :

1. i§ stajimn hesablanmasi-buraya ümumi i§ staji, güza§tli i§ staji va ananin körpa u§aga qulluq etdiyi müddat daxildir;

2. Müxtaiif dövrlar iiçûn orta ayliq amak haqqimn hesablanmasi va optimal variantin seçilmasi;

3. Pensiya mablaglariinin hesablanmasi va optimal variantin seçilmasi;

4. Pensiya tayini müddatinin hesablanmasi.

V, Ôdaniç va nazarat blokunda hesablanmi§ pensiyanin odanilmasi va dayandirilmasi va nazarat funksiyalan yerina yetirilir.

Pensiya taminati sisteminin idaraetma alqoritmi a§agidaki kimidir:

1. PTAiS-in maqsadlar sistemi ( halli nazarda tutulan masalalar ) formala^dinlir;

2. Giri§ va çixi§ parametrlari miiayyanla§dirilir ;

3. idaraedici parametrlarin qiymatlari miiayyanlaç-dirilir va daqiqlaçdirilir ;

4. Pensiyaçilann ferdi malumatlan daxil edilir va modifikasiya edilir;

5. Lazimi hesablamalar apanlir;

6.0ptimaIIa§dirma masalalari formala§dirilir va hall edilir;

7. Natica tahlil olunur va nazardan qaçirilmi§ malumat varsa, proses 4-cü banddan baçlayaraq takrar olunur;

8. 9gar bütün variantlar nazardan keçirilmi§sa va i§Ianmi§sa idaraetma blokunun kriteriyalarina göra son qarar qabul edilir.

Pensiya taminati sisteminin informasiya tahlili pensiyalarin tayini, hesablanmasi va odanilmasi iiçûn relyasyon informasiya bazalan yaradilmasina imkan vermi§dir. informasiya bazalarim taçkil edan sabit va dayi§an malumatlarin tarkibi va strukturu mü3yyanla§dirilmi§, bunlann arasindaki qarçiliqli alaqalar ara§dirilmi§ va bazalar sisteminin konseptual sxemi tartib olunmuçdur (§akil 2).

Pensiya taminatmin avtomatla§dirilmi§ idaraetma sistemi ûç alt sistemdan ibaratdir: malumat-sorgu bazalarim idara edan alt sistem, pensiya tayinatini va hesablanmasi ni yerina yetiran alt sistem va pensiya ödani§ini yerina yetiran alt sistem.

informasiya bazalari sisteminin konseptual sxemi Pensiya növlari

tod ad talab ol.yaj talab ol.staj oaah % alava oaah % pens.min haddi alavalar

. ., s i

9mak haqqinin ¡ndeksla^dirilmasi cadvali

12 ay 11 ay 10 ay 9 ay 8 ay 7 ay 6 ay 5 ay 4ay 3 ay 2 ay 1 ay

Xalq tasarrüfatinin sahalari üzra orta ayliq amak haqlari cadvali

Sahanín kodu

Sahanin adi

pensiya hesablanmasi üfün götürülan orta ayliq amak haqqi

Azarb. Resp. qar§ismda xidmatlara göra a lava lar

iod ad miqdar

Xüsusi kompensasiyalar

- ad miqdar

Faaliyyat növlari

frn ad güzajtin kodu güzajt amsali

Ödani§ növlari va dayandirma sabablari

wm

ad

Rayonlann (kandlarin ) siyahisi va dvgliq amsallari

Rayonun (kandin) adi dagliq amsali

mm

3sas baza

||||

Prot N

Soyadi.adi, ata adi

cinsi tavallüdü pasportu alilliyi ujaqlan öhd.ol. WM ÉPI W/JTt-

Stajlar

Prot N Dövrün ba$l. Dövrün sonu faaliyyatin tipi lvMll>\ J(in kivlu

Omak haqqlari

ay

pul vahidi

asas amak haqqi

mükafat

avazfilik

alava

Vafat etmi§ aila ba^isi

Soyadi.adi, ata adi

kimliyi

tavallüdíi

öliim tarixi

öIQm sab

ujaqlan

öhd.ol.

Saldi 2

Proqram modullanni tayinatma göre be§ qrupa bölmak

olar:

Bîrînci qrupa sorgu-malumat tipli sabit verilanlar bazasinm apanlmasi modullan daxildir.

ilcinci qrupa operativ infbrmasiyanin daxil edilmasi, tashihi va sorgu-malumat bazalan ila alaqalari tamin edan modullar daxil edilir.

Ûçûncii qrup hesablama xarakterli modullardir.

Dördüncü qrup araçdirici proqram modullandir.

Be§inci qrup çixi§ sanadlarinin ham ekranda, ham da printerda ahnmasim tamin edan modullardir.

Bütün qruplardan oían proqram modullan idaraedici "menyu" prinsipi vasitasi ila yaddaça çagnlir va yerina yetirilir.

Proqram modullan MS DOS amaliyyat sisteminin idarasi altinda içlayan CLIPPER 5.1 Verilanlar Bazasini idaraetma Sistemi vasitasila hazirlanmiçdir.

Dissertasiyada faktiki pensiya i§i uçûn PTAlS-n i§ mexanizmi konkretla§dirilir.

, Ûçûncii fesilda tadqiqatin naticalari asasmda yeni iqtisadi çaraitda Azarbaycan Respublikasi vatanda§Iannin pensiya taminati sisteminin mövcud vaziyyati qiymatlandirilir, onun takmilla§dirilmasinin asas istiqamatlari mûayyanlaçdirilir, perspektiv modeli va avtomatla§dirilmi§ idaraetma sisteminin tatbiqi sayasinda aida edilan iqtisadi samaraiiliyin hesablanmasi mexanizmi verilir.

PTAÍS-in tatbiqinin iqtisadi samarasini açagida göstarilan mexanizmla hesablamaq olar:

E=(G/G¡, * A,|* S,,) - (G*T*Q+K* M,) , i=ΣÔ; j=172000

Burada G¡¡- i-ci arazinin j-ci saha mûfettiçinin xidmat etdiyi pensiyaçilarin sayi ;

- Ац - i-ci arazinin j-ci saha mûfottiçinin ayliq amak haqqi ;

- M¡ - i-ci arazinin kompyuter üzra mütaxassisin ayltq amak haqqi ;

- V¡ - i-ci arazida kiitlavi yenidan hesablamaya sarf olunan vaxt ;

- Q- kompyuterin bir saat istismannin qiymati ;

- S,, -bir pensiyanin tayin edilmasi va hesablanmasma i-ci arazinin j-ci saha müfotti§inin sarf etdiyi müddat;

- T -bir pensiyanin tayin edilmasi va hesablanmasma PTAiS-da sarf olunan müddat.

Aparilmi§ elmi-tadqiqat i§inda a§agidaki naticalar alinmi§dir:

- pensiya taminati sisteminin iqtisadi mahiyyati, yeni iqtisadi §araitda tanzimianmasi problemlari tadqiq oIunmu§ va onun bazar münasibatiarina uygunlasdmlmasi mexanizmi i§lanmi§dir;

- bir sira inki§af etmi§ xarici olkalarin va ke?mi§ SSRi malcani dövlatlarinin pensiya taminati sistemi ara§dirilmi§, onlarin müsbat va manfi cahatlari verilmisdir;

- Azarbaycan Respublikasi vatanda§larinin pensiya taminati sisteminin hazirki vaziyyati qanunvericilik va statistik baximdan tahlil edilmi§, ^ti$mazhqlargöstarilmi§dir;

- pensiya taminatmi tanzimlayan normativ sanadlarla pensiyaglann ferdi malumatlari arasindaki alaqalar müayyanla§dirilrni$, pensiya taminati haqqinda mövcud qanunvericiliyin hayata kegrilmasi prosesinin riyazi modeli i§Ianmi§dir;

- pensiya taminati üzra informasiya bazalari sisteminin konseptual sxemi quruimu§ va bazalar arasinda qar§iliqli alaqalar müayyanla§dirilmi§dir;

- pensiyalarin hesablama va idaraetma alqoritmi tartib edilmisdir;

- pensiya taminati sisteminda aparilan islahatlara uygun ^evik adaptasiya edila bilan avtomatlasdmlmi§ idaraetma sistemi yaradilmi§dir;

- pensiyalarin tayini, hesablanmasi va ödanilmasinda istifada olunan normativ malumatlann infonnasiya bazalari sisteminin apanlmasi ü^ün proqramlar toplusu hazirlanmi§dir;

pensiyaglann ferdi malumatlarinin bazalara daxil edilmasi ü?ün ilkin tap§iriq formalari tartib olunmu§dur;

- informasiyanin mühafizasi masalasi hall olunmu§dur;

- informasiya bazalarinin arxivla$dirilmasi va arxivdan barpasi tamin ediimi§dir;

- informasiya bazalari sisteminin tamiigini yoxlamaq ü£ün test-proqram tartib edilmisdir;

tatbiqi proqramlar paketinin tatbiqinin iqtisadi samaraliliyinin hesablanmasinin modeli va i§lama mexanízmi verilmiçdir;

pensiya taminati sisteminin takmilla§dirilmasi istiqamatinda takiiflar verilmi§dir.

Pensiya taminati sistemina kompüterlarin tatbiqi Ohalinin Sosial Müdafiasi Markazlarinin i§inda asasli dönü§ yaradilmasina sabab olacaqdir. Taklif olunan avtomatla$dirilmi§ idaraetma sistemi tadqiqat obyektini daha adekvat aks etdirmaya, onun inki§aftnin alternativ variantiarini nazardan keçirmaya imkan verir ki, bu da onun yalniz vatanda^larin pensiyalannin vaxtinda va düzgön hesablanmasi va ödaniimasinin ¡dara olunmasi ûçûn deyil, hamçinin pensiyaçilar haqqmda malumatlarin istanilan anda alma biimasi, pensiyaçilann demoqrafik anaiizi va s. masalalarin kompleks çakilda hall olunmasi ûçiin tatbiqina imkan yaradir.

9lavalarda pensiya taminatinin avtomatlaçdirilmasi iiçûn iikin tapçiriq formalari, çixi§ sanadlarinin nümunalari, sistemin tatbiq aktlari va iqtisadi samaranin hesablanmasi verilir.

Dissertasiya mövzusu йггэ çap о1иптщ ¡$/эг:

Í. N.Q.Quliyeva - Vatandaçlarin pensiya taminatinin avtomatla$diriImi§ idaraetma sistemi vasitasila tadqiqati. -"Azarbaycanda bazar münasibatlarina keçid çaraitinda sosial islahatlar" Respublika Elmi-Praktik Konfransinin materiallari, Bata, 1998.

2. N.Q.Quliyeva, Z.A.Teymurova - Yeni iqtisadi §araita keçid §araitinda vatanda§Iann pensiya taminatinin tanzimlanmasi problemlari- "Azarbaycanda islahatlar: iqtisadi strategiyá va hüquqi taminat" Respublika Elmi-Praktik Konfransinin materiallari, Bata, 1998.

3. N.Q.Quliyeva, A.§.Nabiyev, X.Q.Agayev, B.Sultanova - Macburi kôçkûnlarin yerdayiçmasinin sosial müdafia masalalarina tasirinin avtomatla^dirilmis tahlili - "Sosial-iqtisadi inki§af va demoqrafik proseslar" Respublika Elmi-Praktik Konfransinin materiallari, Bata, 1999.

4. N.Q.Quliyeva - "Azarbaycan Respublikasi vatanda§lari-nin pensiya taminati va onun avtomatIa§dirilmi§ idaraetma sistemi", ÍSBN-5-86874-162-5,kod 664/07, Baki, «Sada» nasriyyati 1999.

22

Кулиева Н.Г.

Экономико-математическая модель и автоматизированная система управления пенсионного обеспечения

Целью диссертационной работы является разработка системы экономико-математических моделей, позволяющих комплексное исследование системы пенсионного обеспечения граждан в период установления новых экономичесих условий.

Научная новизна работы заключается в разработке автоматизированной системы управления, включающая информационно-аналитические модели, в том числе модели оптимизации, которые позволяют комплексно анализировать систему пенсионного обеспечения граждан нашей республики и определить новые направления ее усовершенствования.

Практическая значимость исследования в том, что разработанная система позволяет более адекватно отражать обьект исследования и провести вариантные расчеты путем задания начальных условий и параметров. Изменяя условия и параметры можно получать различные модели пенсионного обеспечения. Система позволяет работникам'соответствующих организаций и самим пенсионерам наглядно увидеть различные методы вычисления и принять оптимальные решения.

Методологические подходы и методические приемы, используемые при разработке данной системы, могут быть использованы для комплексного исследования других обьектов социальной зашиты населения.

Kouliyeva N.Q.

The economical-mathematic model and automatic control system of the pension proving .

Summary

The aim of present thesis is the construction of the system of economical-mathematic models, whieh allow to investigate the system of pension provingof the citizens in the period of new economic conditions.

The scientific novelty of the thesis is the working out of the automatic control system involving informatical-analytical and optimisation models,which allow to analyse in complex the pension proving of the citizen of our republic and define the new directions of its.

The practical value of the thesis is the working out system allowsmore exactly descraibe the object of investisation and lay out different variants of calculation by the giving initial conditions and parameters.

Changing these conditions and parameters different models of pension proving may be obfaind. This system gives a passiblity to the colaboraters of correspending organizations and pensioner to see practically the different methods of calculationand find the optimal solution.

The methods using for the working out of given system may be used for the investigation in complex other objects of sosial defence of population.

Сифариш 41. Тираж 100. Аз.ЕА Кибернетика Институтунун информасн]а материалларыньш Ьазырланмасы саЬэси. Бакы шэЬ., Ф.Аг<уев куч.,9

БАКИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

На правах рукописи УДК 362.62+330.115.001.57:658.56

КУЛИЕВА НИГЯР ГИЯС КЫЗЫ

ЭКОНОМИКО-МАТЕМАТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ И АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ

Специальность: 05.13.14 - Системы обработки

информациии и управления

АВТОРЕФЕРАТ

Диссертации на соискание ученой степени кандидата технических наук

БАКУ - 2000