автореферат диссертации по информатике, вычислительной технике и управлению, 05.13.14, диссертация на тему:Информационно-поисковая система по экологически чистым средствам защиты растений

т

Б ОЛ

^ 1 ф^В г' АЭЭРБАЛЧАН ЕЛМЛЗР АКАДЕМШАСЫ

АКАД. Э.И. ЬУСЕЛНОВ АДЫНА КИБЕРНЕТИКА ИНСТИТУТУ

ЗлЗазиасы Ьугугунда УДК 681.518

ЧЭФЭРОВ НИЗАМИ ДУМАН ОГЛУ

БИТКИЛЭРИН ЕКОЛОЖИ ТЭМИЗ МУЬАФИЗЭ БАСИТЗЛЭРИ УЗРЭ ИНФОРМАОШ - АХТАРЫШ СИСТЕШ

05.13.14 - ИнфорыасиЗанын нпшэнмэси вэ идарззтмэ еисгемлэри

Техника елмлэри намизэди елми дэрэчэси алмаг учун АВТОРЕФЕРАТ

ВАКЫ - 1997

Иш АзэрСаЗчан Девлэт Нефт Акадеыи^асында Зеринэ Зетршшищ

Елки рэЬбэр:

техника елшюри доктору, профессор С.Г. КЭШ

Рэсыи оппонентлэр:

техника елилэри доктору Э.М. АББАС

техника елилэри нашзэди, досент Р.З. ЬЭСЭН

Апарычы тэшкилат: АзэрбаЗчан Сэна^е Институту (Суига^ыт ш.)

Мудафиэ /ре/грг**) 1997-чы ил саат_

АззрбаЗчан ЕА Кибернетика Институтунда Д.004.21.01 Ихтисаслащдыршшыш Шуранын ичласында кечирилэчэкдир. Унван: 370141, Бакы т., Ф.АгаЗев куч. 9.

ДиссертасиЗа илэ Азэрба^чан ЕА Кибернетика Институтунун китабханасында таныш олиаг олар.

Автореферат кендэрилмвддир " 1997-'

/ ^

■чы ил

Ихтисаслашдырылыыш Шуранын Елми катиби, т.е.н.

| Т.М.

мирзэлее

ШИН ШУМИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

Ишин актуаллыга. Республикамызын игтисади инкшафшшн jyK-сэлдилмэси учун cBHaje са1шлэринин автоматлашдырылмасы вэ истифа-дэчилэрш информаси^а олан тэлабатынын едэнилмэси йазырда эн умдэ мэсэлэлэрдэн биридир.

Истифадэчилэрин информасиjaja олан тэлабатынын дэгиг вэ дол-гун едэнилмэсини тэ'мин етмэк учун муасир 1гесаблама технинасынын базасында ¿арадылан информаоиа системлэришш хусуси shsMHjЛэти вар.

Республикамызын игтисадиjjaTHHbiii эсас голларындаа бирини кэнд тэсэрруфаты тэшкил едир. Кэнд тэсэрруфатынын мэНсулдарлыгынын ар-тырылмасынын эн зврури проблемлэриндвн бири зэрэрвериталзрлэ му-баризэдир. Бунунла белэ, йазырда еколоки^а проблема диггэт мэркэзиндэ олдугуна керэ, зарэрверичилэрлэ мубаризэдэ этраф му-йитин горунмасы да нэзэрэ алынмалыдар.

Еколожи тэмиз муЬафизэ васитэлэри ичэрисиндэ феромонла муба-ризэ вз тэтбигинэ керэ истэр дун^а мигЛасында, истэрсэ дэ рес-публикамызда хусуси Jep тутур. Одур ки, феромонлар Ьаггында 1гэр-тэрэфли мэ'луматлары езундэ caxnajaH вэ мухтэлиф истифадэчшгарэ лазыми информасиЛаны оператив чатдарылмасыны тэ'мин едэн информа-сиЛа-ахтарыш системинин Ларадалмасы актуал вэ практики эйэмиЛЛэт-ли бир проблемдир.

Инин мэгсэда биткилэрин еколожи тэмиз муйафизэ васитэлэри узрэ йнформасЩа^ахтарыш системинин методоложи, информасиja вэ програм тэ'минатыны ¿аратмаг вэ тэтбиг етмэкдэн ибарэтдир.

Тэдгиг олунан мэсэлэлэр. Гаршы^а го^улан мэгсэдэ наил ол-маг учун тэдгигатлар апарылмыш вэ ашагыдакы эсас мэсэлэлэр Ьэлл олунмушдур:

- биткилэрин еколожи тэмиз муйафизэ васитэлэри узрэ информаси ja системлэри арашдырылмыш вэ бу са!гэдэ элдэ едилэн нэтичэлэр вэ чатышмамазлыглар ашкар едилмшдир;

- предмет cahacnrara вэ истифадэчи соргуларынын информа си J а

тэ1глили эсасында предмет сайэсинин инфолоки модели Ларадылмыш-дар;

- инфоложи модели езундэ там экс етдирэн вершгэнлэр базасы Ларадолмышдыр;

- истифадэчилэрин соргулары тэсниф едилмиш, мухтэлиф груп вэ тип соргулара чаваб вермэк учун ахтарыш усуллары вэ алгоритмлэри о'арадылмышдыр;

- оиткилэрин твснифат систем эсасында гел'ри-селис анла^ш соргуларын е'малыны те'мин етмэк учун ахтарыш усулу верилмишди]

- муасир компутерлэр учун е'тибарлы ВБИС муйитиндэ систе! програм тэ'минаты 1газырланшшдар;

- системин тэтбиги 1гэоата кечирилмишдир.

Тэдгигат об,)'екти. Диссергасил'анын тэдгигинин нэтичэлэри м; Ьэлэ-мэрЕэлэ Азэрба^чан Республикасы Девлэт Елм вэ Техы Комитэсинин "Информатика" елми-истеЬсалат мэркэзиндэ вэ Азэ] ЕА-нын Ким^'а Технолокиа'асынын Нэзэри Проблемлэри елми-тэдги] институтунун нэздиндэ "Технолог" КДМ-дэ .¡охланылмышдыр.

Тэдгигат усуллары. Гаршн,)'а го ¿'улан проблеми Ьэлл етм; учун верилэнлэр базасы, информасил'а ахтарыш системи, автомата) дырылмыш идарэетмэ системлэринин ¿арадылмасы мэсэлэлэринин ] зэри вэ практики эсасларына дайр харичи вэ ¿ерли алимлэрин н; олунмуш эсэрлэриндэн истифадэ олунмушдур.

Гол'улан мэсэлэлэри Ьолл етмэк учун структур лингвистш тэтбиги информатика, чохлуглар вв гел'ри-сэлис чохлуглар назер] Л'эси, нисбэтлэр нэзэри,уэси, ейтимал назврил^эси вэ сайр е. тэдгигат усулларындан истифадэ олунмушдур.

Елми ¿енилик - ондан ибарэтдир ки, илк дэфэ олараг бит] лэрив еколожи темиз муйафазв васитэлэри узрэ информаси^а-ахта] системи ¿арадалмышдыр. Бу ¿еншпуин тэркиб Ьиссэлэри ашагыда] лардан ибарэтдир:

- эЬатэ олунан предмет саЬэсинин инфоложи моделинин ¿арад

масы;

- инфоложи модели экс етдирэн верилэнлэр Оазасынын japaдl

масы;

- истифадэчи соргуларынын тэсниф едалмэси вэ мухтэлиф г] вэ тип соргуларын е'малы усулларынын вэ алгоритмлэринин ¿арад масы;

- биткилэрин твснифат схеминдэн истифадэ етмэклэ ге¿ри-сэ. соргуларын е'малы усулунун ¿арадылмасы;

- тэклиф олунан ахтарыш усулларыны вэ моделлэрини реаллаш, ран програм тэ'минатынын japaдылмacы.

Практики да ¿ери. Диссертасида иши информасщ'а ахтарыш а темлэри саЛэсиндэ практики мэсэлэнин Ьэллинэ ¿енэлмиищир. Д сертасиЛада ишлэнэн верилэнлэр базасынын моделинин тэшкил усу. сэлис вэ гелри-сэлис соргуларын е'малы узрэ ахтарыш алгоритмлэ] биткилэрин тэснифат системи у,]'г,)н саЬэлер узрэ информасил'а га

информаси^'а системлэриндэ истифадэ олуна оилэрлэр.

Практики реаллашдарма. Диссерта^а ишинин нэтичэлэри Азэр-бал'чан Республикам Девлэт Елм вэ Техника Комитэси "Информатика" Ежи-ИстеЬсалат Барт^швт нэздиндэ "Информатика" Елми - Исте!гса-лат Мэркэзинин "Елми-техники тэрэггинин нефт е'малы, нефт кшл'асы вэ агроюп^а са1гэлэри учун фактографик IIpoблeмjeнлy верилэнлэр базасынын актуаллашдарылмасы вэ имканларынын артырылмасы" мевзу-сунда елми проблемны Ьэллиндэ вэ Азэрб.ЕА-ннн Кимл'а ТехнолокиЛа-сынын Нэзэри Проблемлэри Институту нэздиндэ "Технолог" КДМ-дэ тэтбиг олунуб. Диссертас^анын нэтичэларинин Кэнчэ Битки Му1ш-физэ елми-тэдгигат институтунда вэ Агроеколоки^а елм мэкэзиндэ тэтбиги планлашдырылмышдар.

Ишин апробаси«)асы. Ишин эсас муддэалары вэ нэтичэлэри ики дэфэ кэнч алимлэрин вэ аспирантларын республика конфрансында (Баки, 1994 вэ Бакы, 1995), али педогожи мэктэблэрдэ тэбиэт вэ дэгиг елмлэрин тэдгиги вэ тэдрисинэ дайр Республика елми конфрансында (Бакы, 1996) музакирэ олунмушдур.

Нэшр етмэлер. ДиссертастУа ишинин нэтичэлэри узрэ 10 елми иш нэшр олунуб.

Ишин структуру вэ гыса мэзмуну. Диссертаси^а кирш, дерд фа-сил, нэтичэ, 101 адда эдэби^ат сио'аШсы, 124 сэЬифэдэн, о чумлэ-дэн 19 шэкил, 2 чэдвэл вэ 2 элавэдэн ибарэтдир.

ДИССЕРТАСИЛАНЫН МЭЗМУНУ

Киришдэ ишин актуаллыгы эсасландарылир, шин мэгсэди вэ, тод-гиг олунан мэсэлэлэр кестэрилир.

Биринчи фесилдэ биткилэрин зэрэрверичилэрдэн еколожи тэмиз му1гафизэ васитэлэри узрэ информаси^'а системлэринин хуласэси, тэд-гиг олунан мэсэлэлэр вэ japaдалaн система гоЛулан тэлэблэр верп-лир.

Биткилэрин зэрэрверичи чучулэрдэн еколожи тэмиз муйафизэси учун мухтэлиф усу л вэ васитэлэр мевчудцур. Зэрэрверичилэрэ гар-шы еколожи тэмиз муЬафизэ васитэлэриндэн эн кениш jaJылaнлapындaн оири феромонла мубаризэ усулудур. Феромонла мубаризэ усулу игти-сади вэ еколоки Оахымдан эн сэрфэли усул олуб.Ьазырда бутун дун-¿ада кениш тэтбиг олунур. Республикамызын бир сыра ра^'онларында бу усулдан 1гэм тэчрубэ, 1аэм дэ тэдгигат мэгсэди шю истифадэ олунур.

Феромонла мубаризэ усулу еколожи вэ игтисади бахымдан сэрфэ-

ли олдагуна, кениш тэтбиг саЬэси тапдыгина керэ онун автоматлаш дырылмасы Oejyn Bh9MHjj9T кэсб едир. Бу усулла мубаризэнин авто-матлашдарылмасы узрэ кечмиш ССРИ-дэ вв дикэр елкэлэрдэ мухтэли автоматлашдарылмыш системлэр, моделлер, верилэнлэр Оазасы в: програм тэ'минатлары ^'арадалмышдыр. Бунларын бэ'зилэри тэчруй мэ'луматлар эсасында кэнд тэсэрруфаты ишчилэринэ лазыми гэрарлар! гэбул етмэк учун кестэриш вэ масла ha т вермэк мэгсэди илэ, бэ'зилэри иса феромонун сечилмэсини ва тэтбигини автоматлашдырмаг учу] тэтбиг олунур. Кэр ики вариант узрэ ¿арадалмыш информасиja сис-темлэри агротехники ишчилэрэ Ьам лазыми мэслэпэтлэр вермакдэ, her дэ вахтында yjrjra гврарлары гэбул етмэкдэ 6ejyK кемэк кесгэрир

Биткилэрин муйафизэси узрэ мевчуд олан автоматлашдырылмш информаси ja системлэринин (АИС) ва моделлэрин мугадасэли тэ!шш ашагыдакы нэтичэлэри чыхармага эсас верир: I) биткилэрин муйафи-зэси узрэ мевчуд олан бутун АИС-лэр "прогноз" характера дашыjirp 2) з'арадылан системлэр анчаг MyBjjaH шэртлврдэ конкрет биткилэрш конкрет зи^анверичилэринэ гаршы мубаризэ учун информасиЛаны эйатэ едирлэр; 3) биткилэрлэ онлара тэ'сир едэн чучулэр, чучулэр-лэ онлара тэ'сир едэн феромон васитэлэри арасындакы элагэлэр вэ бу элагэлэрин му!1афизэ васитэлэршшн сечилмэсиндэ истифадэ олун-масы 1хаггында информасиjа ¿охдур; 4) бахылан системлэрин 6ejyi эксэри^^этиндэ биткилэрин еколожи тэмиз мупафизэ васитэлэри, с чумлэдэн, феромонлар нэзэрэ алынмамышдыр; 5) бахылан системлэрщ печ бириндэ муйафизэ васитэлэринин истепсалы илэ баглы информаси ja jojytyp.

Биткилэрин еколожи тэмиз мупафизэ васитэлэри узрэ л'арадылмыа информаси^а системлэринин тэЬлили нэтичэсиндэ rapmja rojyjaí мэсэлэлэр муэ^^'энлэшдирилмишдир:

- предмет саЬэсинин, елэчэ дэ мевчуд информасиja материалла-рынын вэ сэнэдлэринин е^рэнилмэси;

- предмет сапэсинин вэ истифадэчи соргуларынын информаси j£ тэйлили эсасында предмет саЬэсинин инфоложи моделинин¿арадылмасы;

- инфоложи модели езундэ там акс етдирэн верилэнлэр Сазасышн japa,m™acií;

- истифадэчилэрин соргуларынын ел'рэнилмэси вэ онлара чавас вермэк учун ахтарыш усулларынын вэ алгоритмлэринин ¿'арадылмасы;

- ге^ри-сэлис анла^шлы соргуларын е'малыны тэ'мин етмэ? учун ахтарыш усулунун ¿арадылмасы;

- муасир компутерлэр учун е'тибарлы ВБИС муйитиндэ системш

програм тэ'минатынын Ьазырланмасы; • - системин тэтбиги.

Икинчи фэсилдэ предмет сэЬзсинин вэ истифадэчи соргуларынын информасила тэйлили вэ верилэнлэр базасынын консептуал схеми ве-рилир.

ИнформасиЛа системинин эсасыны тэшкил едэн верилэнлэр базасынын парадылмасы предмет сайэсинин вэ истифадэчи соргуларынын информаси^'а тэЬлилиндэн башланыб. Истифадэчилэрин информасида тэ-лэблэри эсасында предмет саЬэсинин сэрЬэдлэри вэ верилэнлэр базасынын тэркиби муэ^энлэшдирилиб. Алынмыш нэтичэлэр эсасында верилэнлэр базасынын консептуал схеми гурулуб.

¿арадылан системин информаси,]'а эсасыны феромон-чучу-битки элагэлэри тэшкил едир. Одур ки, бу учлуклэ баглы мэ'луматлар вэ мэ'луматларын мэнбэлэри этрафлы тэ!глш1 олунмушдур. Тэ1ишл просе-синдэ республикамызда ¿етишдирилэн эсас биткилэр, онларын зэрэр-веричилэри вэ онлара гаршы тэтбиг олунан феромон компонентлэри бутввлукдэ эЬатэ олунмушдур.

Геод етдаЛимиз кими, предмет саИэсинин эйатэ етдоуи верилэнлэр арасында информас^а элагэлэринин тэ'^'ин едилмэсиндэ "бит-ки-чучу-феромон" элагэси бв^ук рол одаамышдыр. Бу учлук арасын-дакы элагэлэр конкрет биткилэр, зэрэрверичилэр вэ феромонлар нэ-зэрэ алынмагла арашдырылмыш вэ алынан нэтичэлэр эсасында "битки", "зэрэрверичи" вэ "феромон" информасил'а oбjeктлэpи арасында "ассо-сиативлик" вэ "сечичилик" элагэлэри муэдлэнлэшдирилмишдир.

Мэ'лум олмушдур ки, Ьэм биткилэр, 1аэм дэ чучулэр арасында синиф, фэсилэ, чине, нев ел'шши'и вэ охшарлыгы, елэчэ дэ феромон компонентлэри арасында тэркиб охшарлыгы вэ е^'нили^'и мевчудцур. Бу охшарлыг эламэтлэри илэ вэ онлар арасындакы элагэлэрлэ баглы ис-тифадэчилэри Ьансы мэсэлэлэр марагландырдыгы арашдырылмышдар. Нэтичэдэ истифадэчилэр тэрэфиндэн системэ умуми шэкилдэ ашагыдакы соргуларын гоЛулдугу мэ'лум олмушдур: бир феромон тэлэсинин е^'ни чинсэ мэнсуб олан нечэ чучу^'э тэ'сир етди,]'инш муэ^энлэшдирилмэ-си; бир биткиЛэ нечэ чучунун тэ'сир етдидани вэ онлардан йансынын Ьэмин битки^'э дайа чох зи^'ан вурдугунун муэ^энлэшдирилмэси; 1гэр ¡аансы бир чучунун нечэ битюу'э тэ'сир етди,}ини вэ онун эсас йансы биткинин з^анверичиси олдугунун муэ^энлэшдорилмвеи; бир чучунун еда фэсилэо'э, чинсэ вэ невэ мэнсуб олан биткидэн нечэсинэ тэ'сир етди«}инин муэ^'эн едилмэси; е,]'ни бир чинсэ, невэ мэнсуб олан бит-ки^э нечэ чучунун тэ'сир етди,}инин муэ,Цэнлбшдирилмбси; Ьэр Лансы

феромон компонентинин йансы биткилэрин зиЛанверичилэринэ гаршь тэтбиг олундугунун муэЛЛэн едалмэси; бир чучуЛэ гаршы нечэ феромон компонентинин тэтбиг олундугунун муэЛЛэнлэшдирилмэси.

Верилэнлэр базасынын консептуал схеминин Ьазырланмасы инфор-масиЛа системинин Ларадылмасынын вачиб мэр1гэлэлэриндэн биридир. Консептуал схем сечилэн инфоложи модели езундэ там экс етдирмэли-дир.

Мевчуд информасиЛа моделлэри ичэрисиндэ Лнтчамлытына, реал-лашдырма имканларына вэ верилэнлэр узэриндэ эмэлиЛЛатларын aпapыJ масынын мумкунлуЛунэ керэ релЛасиЛа модели мусбэт мэ'нада хеЛл! фэрглэндаЛинэ керэ верилэнлэр базасынын информасиЛа модели кто релЛасиЛа модели сечилмишдир .

Предмет сайэсинин вэ истифадэчилэрин соргуларынын информа-масиЛа тэЬлили нэтичэсиндэ верилэнлэр базасынын тэркиби вэ структур елементлэри муэЛЛэнлэшдирилмиш вв релЛасиЛа моделли верилэнлэр базасынын нормаллашдырма тэлэблэринэ чаваб верэн кoнceптyaJ схем Ларадалмышдыр (шэкил I).

Системин верилэнлэр базасы бир-бирилэ элагэлэндирилмиш ига алтбазадан ибарэтдир: феромон вэ битки алтбазалары. Феромон алт-базас1шда феромонлар Иагганда верилэнлэр, битки алтбазасында ис? Оиткилэр ¡паггында верилэнлэр сахланылыр.

Феромон алтбазасы ашагыдакы фаЛллардан тэшкил олунуб; "Феромон", "Элагэлэр", "Зэрэрверичилэр", "Тэтбиг са!1эси", "Антрак-тант" вэ "РеаксиЛа".

Битки алтбазасында еахланан верилэнлэр "АзэрбаЛчан флорасы' эсасында тэртиб едошшп биткилэрин тэснифат системини экс етди-рир. Тэснифат системинин кемэЛилэ биткинин синфи, фэсилэси, нев^ вэ тэснифат нвмрэси тэ'Лин едилир. Биткилэрин адлары уч дилде (инкилис, рус, азэрбаЛчан) верилмшдир.

Битки алтбазасы ашагыдакы фаЛллардан тэшкил олунуб: "Синиф-лэр", "Тэснифат немрэси", "Битки адлары".

Феромон алтбазасына феромонла баглы 200-дэн артыг Лазы дахи. едилмишдир. Битки алтбазасына "АзэрбаЛчан флорасы"-на аид о л а] бутун биткилэр йаггында мэ'луматлар дахил едилмишдир.

Системин верилэнлэр базасы ачыгдыр, Лэ'ни ону уЛгун истига-мэтлэр узрэ кенишлэндармэк вэ она Лени верилэнлэри элавэ етмэ!

мумкундур.

Ьэр ики алтбазада ахтарышын сур'этини артырмаг учун онлар; дахил едилмиш верилэнлэр чешидлэнмишдир.

"Феромон" Феромон алтоазасы

Феромонун/ ^оду^ Мнформаси^а мэнбэиснин ады Информаст^а мэнбэиснин или Фёромонун муэллифи Истинад Г едилэн \ эдэОиЛат )

(Феромонун ) ады Кимjэви бирлэшмэ Алынма усулу Хаммал Аралыг 1 бирлэшмэ]

' Просесин \ кетмэ Ушэраити Параметр-лэр Чыхыш Дэjэpи Ке^фид- { jэт кес- \ тэричилэри,

Конструктив хусуси,Уэти

ЬашГа

тэгбиг

са1гэси

Ааракте-рик реа-кентлэр

Тэлэнин тэ'сир муддэти

1"Элагэлэр"

^^еромонун/|^ерилэш1эрин /

Верилэнлэрин тили

ХЗэрэверичинин

Зэрэрверижинин ада

Л.'этбиг саПэ-усинин коду./

//////////У"

Тэтбиг сайэ-синин ада

Антрактын а да

ез! "яг1-

Битки алтбазасы

"СИНИ4

Дилин тэсни-фаты

1-инкилис

2-рус

3-Азэба^чан

^Биткинин^

^тэснифат^ ^юмрэси^и

эиткинин тэсни-фаты

1-синиф

2-фэсилэ

3-чинс

Битки тэснифаты-нш ады

Синоним Лазыннн ардычыл немрэси

4-

"Гэснифат немрэси"

^Синифин^ ^немрэси^

^Фэсилэнин^ ^ немрэси/^

/УУ//У/У//У

/¡Чинсинх^ ^немрэси^

Чине дахи-линдэ невун немрэси

^Невун ^ ^немрэси^

У/УУ///'//

1"Биткинин ады1Г~

^Невун^

^немрзеи^ У/ууу/У/У

Дилин тэснифат

1-инкилис

2-рус

3-азэрба^чан

Битки невунун

ады

Синоним ¿азыкын ардычыл немр?си_

Шок'лл

Ьчгоилонлэи оа?асннын коксяптуал схеми

ВБ-дэ лазыми информаауанын сечилмэси консептуал схемдэ кес тэрилэн элагэлар узрэ Л'еринэ ¿'етирилир.

Учунчу фэсил соргуларын е'малы вэ ахтарыш усулларына hac олунубГ Информага^а-ахтарыш системинин кеj^jjaT кестэричилэр ахтарышын самэрали тешкилиндэн чох а силы дыр. Система верилэн сор гулар вэ онларын е'малы учун ахтарыш усуллары ела тэртиб олув малыдыр ки, онлар истифадэчинин тэлэблэрини там э1гатэ етми олсун.

Jyxapыдa феромон-чучу-битки элагэлэрини эЬатэ едэн умумилэи дирилмиш соргулар верилмишдир. Инда исэ кестэрилэн умумилэшдирш миш соргулар узрэ суалларын чавзбыны еЬатэ еден алтсоргулара е онларын эсасында тэртиб олунмуш ахтарыш усулларына бахаг.

Истифадэчилэрин информаси^а тэлэблэрини тэйлил едэрэк касте рилэн учлук арасындакы эсас элагэлэри эЛатэ едэн соргу груплар вэ бу соргуларын е'малы учун ахтарыш усуллары ашагыдакы кими сис темлэщдирилмищщр:

-GI: феромон-чучу элагэлэрини Bha?6 едэн соргулар;

-С2: чучу-битки элагэлэрини эЬатэ едэн соргулар;

-СЗ: битки-феромон элагэлэрини эЬатэ едэн соргулар;

-G4: феромон исте1гсалы илэ баглы соргулар.

Феромон-чучу элагэлэри узрэ соргулар групуна (GI) ашагыда! тип соргулар дахилдир: CI.I- hap 1гансы бир феромон компонентшп тэ'сир етдода чучунун муэ j ¿энлэшдирилмэси; CI.2- бир феромон к» понентиниин нечэ чучуд'э тэ'сир етди,]инин муэj »¡энлэшдирилмэга CI.3- hep бир феромон компонентинин эсас тэтбиг са!гэсинин вэ баи га тэтбиг саЬэлэринин муэ^эн олунмасц; CI.4- феромонун то'га формасынын муэЗл'эклэшдирилмэси; CI.5- бир чучул'э тэ'сир едэн фе ромон компонентлэринин муэjjbh едилмэси; CI.6- бир чучуд'э не' феромон компонентинин тэ'сир етди^ини, экэр онларын caju чохду] са, она тэ'сир едэн эсас феромонун вэ онун эвэзедичисинин Myajj; олуша сы.

Чучу-битки элагэлэрини 9haT9 едэн соргу групуна (С2) ашап дакы тип соргулар дахилдир: C2.I- hap Ьянсы бир чучунун нечэ би' киJ9 тэ'сир етди^'ини вэ экэр о бир нечэ битгау'э тэ'сир едирс; онда онун тэ'сир етдои'и эсас биткинин муэ,Уэнлэшдирилмэси; С2.; экэр hep Ьансы чучу бир нечэ биткиje тэ'сир едирсэ, 1гэмин битю лэрин ejHH фэсилэЛэ, чинсэ мэнсуб олмасынын муэ,уэн едалмэс) С2.3- h9p haHCH бир биткиj9 тэ'сир едэн чучулэрин MyejjeH олунм, сы вэ haMHH чучулэр арасында охшарлыг, ¿'ахынлыг эламэтлэрин

ашкар едилмэси; С2.4- бир чинсэ мэнсуб олан биткилэрэ нечэ чучу-нун тэ'сир етдаЛини вэ чучулэр арасында гоЬумлуг, Лахуд охшарлыг эламэтлэринин олмасынын муэЛЛэнлэшдирилмэси.

Битки вэ феромонла баглы соррулар (СЗ) ашагыдакы мэсэлэлэрин 1гэлли заманы гаршыЛа чыхыр: С3.1- муэЛЛэн бир фэсилэЛэ аид олан дикэр биткинин зэрэрверичилэри вэ Ьэмин зэрэрверичилэрэ гаршн тэтбиг олунан феромон компонента мэ'лумдур. Бу феромон компонента Ьэмин фэсилэдэн олан дикэр биткилэрин зэрэрверичилэринэ гаршы тэтбиг олунма еЬтималынын муэЛЛэлэшдирилмэси; С3.2- 1хвр Ьансы феромон компонентинин 1гансы битки, Лахуд битки групунун зэрэрверичилэринэ гаршы тэтбиг олундугунун муэЛЛэнлэшдирилмэси; СЗ.З- бир фэсилэдэн олан мухтэлиф чине, нев биткилэрин зэрэрверичилэри учун аз саЛда феромон компонентинин сечилмэси; С3.4- мухтэлиф нев, чине вэ фэсилэдэн олан биткилэрэ тэ'сир едэн чучулэрэ гаршы еЛни феромон компонентинин тэтбиг олунмасынын муэЛЛэнлэшдирилмэси.

Феромон истейсалы илэ баглы соргу групуна (С4) ашагыдакы тип соргулар дахилдир: С4Л- феромонун муэллифинин муэЛЛэнлэшдирилмэси; С4.2- феромонун кимЛэви тэркибинин арашдырылмасы; С4.3- феромонун алынмасы учун кимЛэви бирлэшмэлэрин вэ алынма усулларынын муэЛЛэнлэшдирилмэси; СЛ.4- феромонун 1газырланмасы учун лазым олан хаммалларын тэ'Лин олунмасы; С4.5- феромонун 1газырланмасы заманы проссесин кетмэ шэраитинин муэЛЛэн олунмасы; С4.6- чыхыш пара-метрлэринин фаиз кестэричилэринин тэ'Лини; С4.7-феромонун алынмасы учун характерик реаксиЛаларын мyэjЛэн едилмэси; С4.8- феромонун дэЛэринин, кеЛфиЛЛэт кетэричилэринин, тэ'сиретмэ формалары-нын, конструктив хусусиЛэтлэринин муэЛЛэнлэшдирилмэси.

Кестэрилэн соргуларла баглы мэсэлэлэрин йэлли учун ашагыдакы ахтарыш усуллары тэклиф олунур:

- А1: Феромонун адына керэ;

- А2: Чучунун адына керэ;

- АЗ: Тэтбиг са1гэсинэ керэ;

- А4: Биткинин адына керэ;

- А5: Битки чинсинин адына керэ;

- А6: Витки фэсилэсинин адына керэ;

- А7: КимЛэви бирлэшмэЛэ керэ;

-А8: Хаммала керэ;

-А9: Характерик реаксиЛаЛа керэ.

Мухтэлиф истифадэчилэрин тэлэблэрини едэмэк учун системдэ нэзэрэ алынан соргу групларц, типлэри вэ бу соргуларын е'малы

учун тэтбиг олунан ахтарыш усуллары арасындакы элагэ шэкил 2-дэ кестэрилмишдир.

Схемдэн керундуЛу ними бэ'зэн бир нечэ соррунун чавабыны еЛни бир ахтарыш усулунун кемэЛи илэ Леринэ Летирмэк мумкундур. Одур ки, соррулара у Лгун ахтарыш усуллары муэЛЛэн едиларкэн онла-рын сал'ынын минимум олмасы системдв назэрэ алынмышдыр. Диссерта-сил'ада соргуларын е 'малы учун тэклиф олунан ахтарыш усулларынын ал'ры-аЛры истифадэчилэрин тэлэблэринэ ул'рун Леринэ ЛетирдаЛи функ сиЛалар вэ онларын Леринэ Летирилмэ алгоритмлэри верилмишдир.

Лухарыда квстэрилэн соргулар вэ бу сорруларын е'малы учун нэзэрдэ тутулмуш ахтарыш усуллары феромон-чучу-битки элагэлэринэ дайр мэсэлэлэрин Ьэллини бутевлукдэ тэ'мин едир. Тэклиф олунан ахтарыш усуллары регламентли вэ ихтил'ари соррулар эсасында Леринэ Летирилир. Истифадэчилэр учун асан олсун деЛэ "менЛУ" принсилли ахтарыш а устунлук верилир, чунки системдэ бу чур ахтарышлардан истифадэ етмэк учун истифадэчилэрэ кемэк мэгсэди илэ у Лгун кестэ-ришлэр верилир. Бу системдэн хусуси компутер савады олмаЛан истифадэчилэрин дэ истифадэ етмэсинэ имкан Ларадыр.

Тэклиф олунан ахтарыш усулларынын функсиЛалары гыса шэкилдэ ашагыдакылардан ибарэтдир:

А1. Феромон компонентинин адына керэ апарылан ахтарыш. Агротехники изнчилэр бу ахтарншн квмэли илэ аЛры-аЛры феромон компонентинин тэ'сир етдаЛи чучу (Лахуд чучулэр), мудафиэ васитэси, тэтбиг сайэси, техники игтисади квстэричилэр вэ с. Ьаггында, феромон истейсалчылары исэ онун истеЬсалына дайр лазыми информа-сиЛаны (кимЛэви тэркибини, алынмасы учун лазым олан кимЛэви бир-лэшмэни, алынма усулуну, лазым олан хаммалы вэ с.) элдэ едэ билэ-рлэр.

Елми-техники вэ тэдрис обЛектлэринин истифадэчилэри билава-ситэ мэгсэд вэ тэлэблэринэ улгун 1гэм феремонун тэтбиги, техники-параметрик кестэричилэри, 1гэм дэ истеЬсалы илэ батлы лазыми мэ'-луматлар элдэ едэ билэрлэр. Мэселэн, тутаг ки, феромонун тэтбиги илэ барлы информасил'а елдэ етмэк лазымдыр:

(7г,11Е)-11ексадиениласетат феромонун 1шнсы биткинин чучу-сунэ гаршы тэтбиг олундугуну дэгиглэшдирмэк кэрэкдир:

С: ЭмалиЛЛат: Бахыш, Ахтарыш, ВБ-нин апарылмасы, Чап,...

И: Ахтарыш

С: Соргу: Муэллиф, феромонун ада, мудафиэ васитэси,

бирлэшмэ, тэтбиг саЬэси, чучунун ада, хаммал,..

И: Феромонун ада С: Феромонун аданы дахил един И: (7г,11Е)-Ьексадиениласетат Чаваб:

Битки: Памбыг

Чучунун ады: Рес1;1пор1гога ^зз1р1еИа КерундуЛу кими, феромонун адына керэ ахтарышын чавабыци истифадэ едэрек кэнд тэсэрруфаты ишчилэри феромонун сечилмэс тэтбиги, техники-игтисади кестэричилэри илэ баглы бир сыра гэра ларын гэбулу учун лазыми информасиЛа элдэ еде билэрлэр. Буди башга бу ахтарышдан истеЬсалчылар да феромонун истеЬсалы илэ бе лы лазыми информасиЛа элдэ етмэк имканына маликдирлэр.

А2. Зэрэрверичилэрин адына керэ апарылан ахтарыш. Бу ахт рышдан истифадэ едэрэк агротехники ишчилэр 1гэмин чучуЛэ тэ'с едэн феромон компонента, елэчэ дэ онун тэтбиги вэ техник параметрик кестэричилэри илэ баглы мэ'луматлары элдэ едэ била лэр. Бундан башга бу ахтарышын кемэЛи илэ онун эсас тэ'сир етди биткини вэ дикэр биткилэрэ тэ'сир етмэсини муэЛЛэн етмэк .олар.

АЗ. Тэтбиг саЬэсинэ керэ ахтарыш. Бу ахтарыш нэтичэсиндэ г ротехники ишчилэр Ьэмин са1гэдэ тэтбиг олунан феромонлар, елэчэ Ьэмин феромонун башга тэтбиг саЬэлэрини, тэ'сиретмэ формасы, те ники-игтисади кестэричилэри Ьаггында дикэр мэ'луматлар элдэ е билэрлэр. Бу ахтарышдан елми-техники ишчилэр вэ тэдрис обЛектд ринин истифадэчилэри дэ уЛгун информасиЛаны элдэ етмэк учун им фадэ едэ билэрлэр.

А4. Биткинин адына керэ ахтарыш. Бу ахтарыш нэтичэсиндэ а1 ротехники ишчилэр Ьэмин биткиЛэ тэ'сир едэн чучуну, Лахуд ч^ групуну муэЛЛэнлэшдирэ билэрлэр. Бундан башга Ьэм агротехнг ишчилэр, !аэм дэ феромон истеЬсалчылары биткинин адына керэ ахч рыт апарараг, онун зэрэрверичисинэ гаршы тэтбиг олунан ферок компонентини муэЛЛэнлэшдирэ билэрлэр.

А5- битки чинсинэ керэ ахтарышдан вэ А6 - битки фэсилэет керэ ахтарышларын нэтичэсиндэ еЛни бир чинсэ, фэсилэЛэ мэнс олан биткилэрэ тэ'сир едэн чучулэр барэдэ мэ'лумат элдэ ета олар. Бундан башга бу ахтарышларын кемэЛи илэ бир фэсилэдэн.чщ дэн олан бир-биринэ охшар биткилэр вэ онларын зэрэрверичилг учун аз саЛда феромон компонентинин сечилмэси илэ баглы инфор? сила элдэ етмэк олар. Елми-техники ишчилэр битки-чучу элагэлэ] нэ дайр лазыми информасиЛа элдэ етмэк учун бу ахтарышдан истифг

едэ билэрлэр.

А7 - кимЛэви бирлэшмэЛэ керэ, А8- хаммала керэ, А9- характе-рик реаксиЛаЛа керэ апарылан ахтарышлар феромон исте]гсалчылары учун нэзэрдэ тутулуб. Бу ахтарышлардан истифадэ едэрэк истейсал-чылар аЛры-аЛры феромонларын истеЬсалы учун лазым олан кимл'эви бирлэшмэни, просесин кетмэ шэраитини, аралыг бирлэшмэни, хаммалы, характерик реаксиЛаны вэ билаваситэ феромонун истейсалы илэ баглы олан мэ'луматлары элдэ билэрлэр.

"ИхтиЛари соргуларын е'малы" режиминдэ истифадэчи ахтарышын ме'Ларины сечир. Ахтарыш ме'¿ары олараг феромонун муэллифи, ада, мудафиэ васитэси, тэтбиг са11эси, чучунун ада,характерик реаксил'а, биткинин ада (уч дилдэн бириндэ), "АзэрбаЛчан флорасы" узрэ тэс-нифат немрэси вэ с. кетурулэ билэр. Мэсэлэн, ахтарыш эламэти кими ашагыдакы комбинасиЛалардан истифадэ етмэк олар: "Муэллиф"+"ил"; "Феромонун ада"+"чучунун ада"; "биткинин ада"+"чучунун ады"; "чучунун ада"+"мудафиэ васитэси"; "феромонун ады"+"тэтбиг сакаск"; "феромонун ады"+"харктерик реаксил'а"; "феромонун ады"+"бирлэшмэ" вэ с.

Биткилэр арасындакы охшарлыг, Лахынлыг эламэтлэри илэ барлы мэсэлэлэрини Ьэллини тэ'мин етмэк мэгсэди илэ "АзэрбаЛчан флорасы" эсасында Ларадылан биткилэрин тэснифат системиндэн истифаде олунур.Мэ'лумдур ки, биткилэр арасында синфинэ, фэсилэсинэ, чин-синэ, 1шм дэ невунэ керэ охшарлыг эламэтлэри вар. Бу охшарлыг эламэтлэринэ керэ бир чучунун нечэ биткил'э тэ'сир етдаЛи, биткилэрин йансы фэсилэЛэ, чинсэ мэнсуб олдугу, елэчэ дэ онларын.нев-лэри муэЛЛэнлэшдирилир.

Биткилэрин тэснифат сисгеми ашагыдакы мэсэлэлэрин йэллини эйатэ еден соргулара чаваб элдэ етмэЛэ имкан Ларадыр: Ьэр бир синфэ аид олан фэсилэлэрин саЛынын вэ адларын муэЛл'энлэшдирилмэ-си, бир фэсилэЛэ аид олан чинслэрин саЛынын вэ адларынын муэЛл'эн едалмэси; Ьэр бир чинсэ аид олан битки невлэринин адларынын вэ саЛынын муэЛЛэн едалмэси; бир-биринэ фэсилэчэ.чинсчэ охшар, Лахуд Лахын олан биткилэринин муэЛЛэнлэшдирилмэси; бир-биринэ даЬа Ла-хын олан битки чинслэринин вэ невлэринин сечилмэси; истэнилэн биткинин Ьансы чинсэ,фэсилэЛэ вэ синфэ мэнсуб олдугуну, елэчэ дэ онларын "АзэрбаЛчан флорасы" узрэ тэснифат немрэлэринин муэЛЛэнлэшдирилмэси; Лалныз тэснифат нэмрэси мэ'лум олан биткинин 1гэр уч дилдэ адынын вэ аид олдуру фэсилэнин, чинсин дэгиглэшдирилмэси.

Системдэ бир-биринэ Лахын вэ даЬа о'ахын фэсилэлэрин, чинслэ-

рин, невлэрин сечилмэси "Aзэpбajчaн флорасы"ндакы тэснифат нем-рэлэринэ эсасэн апарылыр. Бу чур ахтарышлар ашащцакы мэсэлэлэрин 1гэлли заманы истифадэ едилир: бир-биринэ да!га Лахын олан чинсэ мэнсуб битки невлэриндэн биринэ тэ'сир едэн чучу вэ ¡а чучу гру-пунун дикэрлэринэ дэ тэ'сир етмэсинин муэ^'энлэшдирилмэси; бир чучунун бир-биринэ о'ашн биткилэрдэн биринэ тэ'сир етдал'и вэ 11эмин чучуЛэ гаршы тэтбиг олунан феромон компонента мэ'лумдурса, онун дикэр биткилэрэ дэ тэ'сир етмэ ейтималынын муэ^'эн едилмэси.

Тэснифат системиндэн истифадэчилэр биткилэр узрэ терминоложи лугэт кими истифадэ едэ билэрлэр. Белэ ки, Aзэpбэjчaндa битэн бу-тун биткилэрин адлары уч дилдэ системин верилэнлэр базасына дахил едилмишдир. Бу да имкан верир ки, экэр истифадэчи уч дилдэн би-риндэ биткинин адыны билирсэ, дикэрлэрини муэ«)'лэнлэшдирсин.

Ади 1галда соргулар сэлис характер дапшл'ыр, ¿э'ни соргу эла-мэтлэринин Ьамысы дэгиг г^мэтлэрлэ верилир. Лакин бир сыра 1тл-ларда гил'мэтлэри дэгиг верилмэл'эн эламэтлэрэ керэ ахтарыш апарыл-масы тэлэб олунур. Бу чур ^¿ри-сэлис соргуларын е'малынын мум-кунлул'у системин имканларыны хе^'ли артырыр вэ истифадэчилэрин информасиЗа тэлэблэринин там едэнилмэсинэ имкан ¿арадыр. Бунун учун гедри-сэлис чохлуглар неззри^эсинин елементлэриндэн истифадэ олунур.

"Битки-чучу","битки-феромон" элагэлэринэ дайр ашагыдакы гел-ри-сэлис соргулар ола билэр: бир чучунун нечэ битки^э тэ'сир ет-дао'инин муэ^'энлэшдирилмэси; бир чучунун фэсилэчэ.чинсчэ вэ невчэ е«)*ни биткилэрэ тэ'сиретмэ еЬтималларынын муэ^'энлэшдирилмэси; Пэр йансы бир Ситкиоо тэ'сир едэн чучу вэ Ьэмин чучу¿э тэ'сир едэн феромон компоненти мэ'лумдурса, онун йэмин битки^э фэсилэчэ.чинсчэ оахын олан биткилэрэ тэ'сир етмэсинин муе^'энлэшдирилмэси; мэ'лум биткилэрин бир-биринэ фэсилэчэ, чинсчэ, невчэ ,1ахын вэ охшар олмасынын муэ,уэнлэшдирилмэси.

Бу чур соргуларда ифадэ олунан "¿ахын", "чох оахын", "¿ахын олма^ан" вэ с. кими лингивистик дэлишэнлэрин ги^мэтлэндирилмэси учун мэнсуби,Цэт функсилалары сечилмишдир. Ашагыда "чох ¿ахын" вэ "¿ахын олмалан" лингивистик дэдаиэнлэр учун мэнсуби^эт функси^а-ларынын аналтик ифадэлэри верилир:

(I 0,99<Ш,01

^чох jaxын= 1 „ .. 2 (1.1)

1Ш(Л и 0<Х<0,99 вэ ¿а Х>1,1

^Лахын олмаЛан

Юёг(2-Х) 2"(1-21_х)

0<Х^0.02 вэ ¿а Х22 0,02<Х<1 Ш<2

(1.2)

Бурада, X ашагыдакы кши Иесабланыр: 4

Б,

2 . I

к =0+1 О

экэр Л<4 экэр Л>*

4

(1.3)

(1.4)

Бурада, -у Лгун олараг битки синфинин, фэсилэсинин, чинси-нин вэ невунун немрэсидир (3=1 оланда синиф, Л=2 оланда фэсилэ, Л=3 оланда чине вэ Л=4 оланда нов гэбул едилир, 1-индекси тэсни-фатда 1-чи битки Л э уЛгунлугу квстэрир). Л-чи тэснифат типинин тэртибидир (синиф учун тэснифатда гэбул едилмиш немрэ максимум I,

фэсилэ учун 3, чине учун 4, нвв учун 4 олдугундан 1, Бз=4, Б4=0).

х=

Б9=8,

(1.5)

Хр вэ Хч (1.4)

дустуру илэ Ьесабланыр. Хч-диалог режиминдэ

истифадэчи тэрэфиндэн система дахил едилмиш битки тэснифатын нем-рэсинэ уЛгун верилэнлэр базасындакы Лазылар узрэ 1гесабланмшй эдэд, Хр-исэ аналожи гаЛдада верилэнлэр бэзэсындакы ЛазыЛа уЛгун эдэд-дир.

Системдэ битки фэсилэлэри, чинслэри вэ невлэри арасындакы Лахынлыг вэ охшарлыг эламэтлэри онларын "АзэрбаЛчан флорасы" узрэ тэснифат немрэлэринэ эсасэн муэЛЛэнлэшдирилир. Она керэ дэ ахта-рышлар уЛгун олараг онларын тэснифат немрэлэринэ керэ апарылыр. Соргуларын нэтичэси олараг Ла 1гэр Ьансы бир биткиЛэ Лахын олан биткилэрин адларыны, Ла да онларын саЛыны дэгиглэшдирмэк олар.

Бир-биринэ чох Лахын, Лахын вэ с. биткилэрин сечилмэси била-васисэ мэнсубиЛЛэт функсиЛасинын гиЛмэтиндэн асылыдыр. МэнсубиЛ-Лэт функсиЛасынын гиЛмэти азалдыгда ахтарыш фэзасы кенишлэнир, гиЛмэти артдыгда исэ сыхылыр. Она керэ дэ истифадэчинин имканы вар ки, ез тэлабатына уЛгун лингивистик дэЛишэн сечсин. Лэ'ни йэр 1гансы бир биткиЛэ Лахын, чох Лахын. бир о гэдэр дэ Лахын олмаЛан

X

вэ с. биткилэри муэЛЛэнлэшдирсин вэ соргунун чавабыны вз истэЛин уЛгун уч дилдэн бириндэ Лахуд hep уч дилдэ алсын. Мэсэлэн: чинсч бурдаЛа Лахын олан битки чинслэрини муэЛл'энлэшдирмэк лазымдыр:

С: Сорру: синиф, фесилэ, чине, нев И: Чине

С: Ахтарыш ме'Лары: Ьамысы, адына керэ, немрэсинэ керэ И: Немрэсинэ керэ С: Немрэсини дахил един И: 129

С: Биткинин: адыны, саЛыны И: Адыны

С: Дил: hap уч дилдэ, инкшшс, рус, азэрбаЛчан И: АзэрбаЛчан С: МэнсубиЛл'эт функсил'асы И: 0.9930 Чаваб:

128 Човдар

129 Бугда

130 Бугдадаот

С: МэнсубиЛЛэт функсил'асы И: 0.9700

Чаваб:

127 Бозаг

128 Човдар

129 Бурда

130 БугдаЛыот

131 Кетерант

Сорруларын чавабындан керундуЛу кими мэнсубиЛл'эт функсиЛа-сынын гиЛмэти азалдыгча ахтарыш фэзасы кенишлэнир вэ сорруну] чавабынын дэгиглиЛи азалыр.

Дердунчу фэсил системин програм тэ'минатина вэ системин фэ-алиЛЛэтинин тэйлилинэ hacp олунуб. Тэгдим олунан информасиЛа-ахтарыш системи IBM PC AT типли компутерлэрдэ реаллашдырылмыш в; онун програм тэ'минаты релЛасиЛа моделли верилэнлэр базаларыны] идарэедилмэси учун кениш тэтбиг тапмыш CUPPER(5.О версиЛа) му!ш-тиндэ 1газырланмышдыр. Програм тэ'минатынын структур схеми шэки. 3-дэ верилмишдир.

Програм тэ'минаты модул принсипи эсасында ¿'арадылмыш вэ аша-гыдакы функсил'алары Леринэ Летирир: системлэ унсиЛЛэтин вэ иш режимлэринин идарэ олунмасы (РН, СЬА531 модуллары); эсас информа-сиЛа базасынын апарылмасы (РНУУОБ, РИУУСЮРР, ГНУУМБ модуллары); биткилэрин тэснифат системи базасынын апарылмасы (УУОБСЬАЗ, УУОШОУ модуллары); информаси^а базасынын тэсЬий

едилмэси (РИРИОБЗ, СЬАЗБТБ модуллары); информасил'анын ахтарышы

Шэкил 3. Програм тэ'минатынын структур схеми

(РИРИОБ, РВДЗСЬАБ модуллары); чыхыш сэнэдлэринин формалашдыр маеы (РИРСН модулу).

Системлэ диалог менЛудан сечмэ принсипи илэ ЬэЛата кечк лир. Ситемин ашагыдакы иш режмлэри нэзэрэ алынмышдар: Се (РКРГОБг модулу); ахтарыш (РБРИОЗ, РШБСЬАБ модулу); верилэк базасынын идарэ олушасы (РЛУУОБ, ШУУОБРР, РШГгаАБ РНРН РЯРРЮ34, СЬАБЗТЗ, СЬАББИ, вэ с. модуллары); сервис (РИ1 ШИРАК, СЬАБПК, СЬАБЦРАК, СЬАБШЗХ модуллары). ДиссертасиЛа ш дэ аЛры-аЛры режимлэрин Леринэ Летирилмэсинин схеми верилмишди Лухарыда геЛд етдаЛимиз кими, системны верилэнлэ Оазасы с бири илэ элагэлэндирилмиш "Феромон" вэ "Битки" алтбазаларык ибарэтдир. Бу алтбазаларын Ьэр биринин езунэмэхсус програм мо; лары олса да.онларын идарэ олунмасы умуми тэшкил олунмушдур.

РелиЛасиЛа моделли информасиЛа системинин функсионал сэме лилиЛини гиЛмэтлэндирмэк учун "селектив куч" адланан комш кестэричидэн истифадэ олунур. Селектив куч информасиЛа системк ашагыдакы функсионал имканлары Леринэ Летирмэ габилиЛЛвтини етдирир: фаЛлын верилмиш ачара керэ тэлэб олунан Лазысынын сеч мэси; Лазынын тэлэб олунан атрибутунун сечилмэси; атрибутлар у риндэ мугаЛисэ эмэлиЛЛатларынын апарылмасы; соргуда ВЭ, ВЭ ЛОХ мэнтиги эмэллэринин нэзэрэ алынмасы; сечилэн фаЛлларын ач керэ чешидлэнмэси.

Бу вэ Ла дикэр функсионал имканын гиЛмэтлилиЛинин чэки лы система гоЛулан тэлэбдэн асылы олараг [0-1] интевалында дэЛ билэр. Бу эмсал учун

5

2 С, =1 шэрти едэнилмэлидир.

1=1

Системин хусусиЛЛэтлэрини вэ она гоЛулан тэлэблэри нэг алараг чэки эмсалларынын гиЛмэтлэри белэ сечилиб:

0^=0,3; С2=0,3; С3=0; С4=0,2; С5=0,2 Системин 1-чи функсионал имканынын реаллашдырма эмсалы ашагыдакы кими 1гесабланыр:

бурада п верилэнлэр базасында сахланан Лазы типлэринин умуми Лы, п1- 1-чи функсиЛанын Леринэ Летрилмэсиндэ иштирак едэн ^ типлэринин саЛыдыр. Бахлан систем учун п вэ г^-ин гиЛмэтлэри лэдир:

п=9; п^З; п2=3; 1^з=0; п5=9

SP= S С, К. =0,71 i=1

Практики системлэр учун бу thj'mbt мэгбул he саб олунур.

веде нэтичвлэр ва чыхарышар

1. Биткилэрин еколожи тэмиз муЬафизэ васителэри узрэ мевчуд олан информаси^а системлэри, pnja3H моделлэр, програм тэ'минатла-ры арашдырылмыш, бу сайэдэ алынан нэтичэлэр тэ1ишл едилмиш вэ чатышмамазлыглар кестэрилмишдир.

2. BhaTa олунан предмет саИзсинин вэ истифадэчи соргуларынын информасил'а тэЬлили эсасында предмет са1гэсинин инфоложи модели ¿арадылмышдыр;

3. Инфоложи модели езундэ там экс етдирэн релл'асил'а верилэн-лэр базасы ларадылмышдыр;

4. Тэлэблэринэ yjryH олараг истифадэчилэр (агротехники ишчи-лэр, феромон истеЬсалчылары, елми-техники ишчилэр, тэдрис ишчилэ-ри), hep бир истифадэчил'э yjryH соргулар тэсниф едилмиш вэ мухтэ-лиф груп вэ тип соргуларын е'малы учун ахтарыш усуллары вэ алго-ритмлэри верилмишдир;

5. Феромон-чучу-битки элагэлэриндэ битки эсас рол о^надыгы учун "Азарбалчан флорасы" эсасында биткилэрин тэснифат системини экс етдирэн верилэнлэр базасы japa,nbU]Mmimiip;

G. ГеЛри-сэлис соргуларын е'малы учун мэнсубиjjbt функсила-лары сечилмиш вэ биткилэрин тэснифат системиндэн истифадэ етмэклэ Иэмин согуларын е'малы усулу верилмишдир;

7. Соргуларын чаваблары истифадэчилэрин тэлэб ет,вд'и фо'рмада тэртиб олунмуш вэ системлэ yhchjjbt истифадэчилэр учун садэ вэ элверишли олан "менjy"дан сечмэ принсипи илэ тэшкил олунмушдур;

8. Тэклиф олунан инфоложи модел, ахтарыш усуллары вэ ал-горитмлэри "Феромон" информаси^а-ахтарыш системиндэ реаллашдырыл-мышдыр. Системин програм тэ'минаты IBM PC AT типли фэрди компу-терлэри учун С Upper му1штиндэ ларадылмышдыр. Ьэмин систем "Технолог" КДМ-дэ тэтбиг тапмышдыр.

9. ""Феромон" информаси^а-ахтарыш системинин ®9a™jj9TH T9h-лил едилмиш вэ эсас Kej®njj9T кестэричилэри верилмишдир.

ДМССЕРТАСМЛА М6ВЗУСУ Y3PB ЧАП ОЛУНАН ШШЭР

1.С.Г.Кэримов, Н.Н.Вэли^ев, Н.Д.Чэфэров. Фэрди компутерлэрдэ истифадэ олунан "Феромон информаси^а-ахтарыш системинин програм тэ'минаты.// АДНА, Елми эсэрлэр, J6 2, 1993, Бакы.

2.Н.Н.Вэл^'ев, Э.М.Элио'ев, Н.Д.Чэфэров, К.Ф.Мустафал'ева.

Феромонлар йаггында верилэнлэр базасынын Ларадылмасы. //СОорш научных трудов. АзНИИНШ(НЩ) ^Информатика", 1993, Бакы.

3.С.Г.Кэримов, Н.Д.Чэфэров. Битки вэ феромон узрэ элагэл соргуларын е'малында ахтарыш усуллары.// АДЙА, Елми эсэрлэр, Ш 1995, Бакы.

4.Н.Д.Чэфэров. Биткилэрин вэ зэрэрверичилэрин тэснифатыщ "Феромон" информасил'а-ахтарыш системинин тэтбиги (тезис). // Кэе алимлэрин вэ аспирантларын республика конфрансынын тезислэри 1995, Бакы.

5.Н.Д.Чэфэров. ИнформасиЛа системи учун тэснифат схемини Ларадылмасы. //Елми эсэрлэр мэчмуэси. Азэрбал'чан Республикас Девлэт Елм вэ Техника Комитэси, "Информатика" Елми Истейсалат Бир ли Ли, "Информатика" Елми Истейсалат Мэркэзи, 1995, Бакы.

6.Н.Д.Чэфэров. Феромонлар узрэ компутер системиндэ гэрар ларын гэбулу. //АДНА, Елми эсэрлэр, № 4, 1995, Бакы.

7.Н.Д.Чэфэров. Зэрэрверичилэрэ гаршы еколожи тэмиз мубариз васитэлэри узрэ компутер системинин информасиЛа тэ'минаты (те зис). // Кэнч алимлэрин вэ аспирантларын республика конфрансыны тезислэрм, 1996, Бакы.

8.Н.Д.Чэфэров. Битки тэснифатына аид геЛри-сэлис соргулары е'малы. // АДНА, Елми эсэрлэр, * 2, 1996, Бакы.

9.Э.9.Ме1здиЛев, Н.Д.Чэфэров. Али вэ орта ихтисас мэктэб лэриндэ "Ботаника" фэннинин тэдрисиндэ компутерин ролу (тезис) // Али педогожи мэктеблэрдэ тэбиэт вэ дэгиг елмлэрин тэдгиги в тэдрисинэ дата республика елми конфрансынын тезислэри. Н.Тус адына АДПУ, 1996, Бакы.

10 .С.К.Керимов, Н.Д.Джафаров. Иформационная система "Феромо по экологически чистым средствам защиты растений.//Информационны системы. НГИ. СЕР.2, № 10, 1996, Москва.

Муштэрэк муэллифлэрлэ нэшрлэрдэ муэллифин шэхси ролу:

[I ] —дэ "Феромон" информасиЛа-ахтарыш системинин програм тэ' минатынын умуми схеми вэ "Кириш", "Дузэлиш", "Бахыш" вэ "Ахтарыш програмларынын Ларадылмасы;

[23-дэ верилэнлэрин структурунун вэ верилэнлэр базасыны: консептуал схеминин Ларадылмасы;

131-дэ соргуларын формалашдырылмасы, е'малы, ахтарышын тэш кили вэ истифадэчи-систем диалогунун Ларадылмасы;

С9]-да "Азэрбал'чан флорасы" узрэ тэснифаты характеризэ едэ; верилэнлэрин сечилмэси, верилэнлэр базасынын Ларадылмасы вэ ком путерин тэдрисдэ ролунун ачыгланмасы.

[10]-дэ системин предмет са1гэсинин теЬлили, элагэлэр: арашдырылмасы, системин иш режимлэринин муэЛЛэнлэшдирилмэси вэ б. режимлэрэ уЛгун програмларын 1газырланмасы.

23

Н.Д. ДЖАФАРОВ ИНФОРМАЦИОННО - ПОИСКОВАЯ СЧИСТИЛА ПО ЭКОЛОГИЧЕСКИ ЧИСТЫМ СРЕДСТВАМ ЗАЩИТЫ РАСТЕНИЙ РЕЗЮМЕ

Диссертационная работа посвящена разработке информационно-поисковой системы по экологически чистым средствам защиты расстений.

На основании проведенного обследования предметной области и изучения требований конечных пользователей разработана инфологическая модель и база данных , содержащая опытно - производственные, технологические и экономические данные об экологически чистых средствах защиты растений.

Для реализации базы данных выбрана реляционная модель, отвечающая основным требованиям к БД и отличающаяся эффективностью, компактностью и относительно простым управлением.

Исходя из информационной потребности осуществлена классификация пользователей и для каждого класса пользователей определены группы и виды информационных запросов. Разработаны алгоритмы поиска информации по всем выделенным грушам и видам запросов.

Помимо заранее запланированных регламентных запросов, предусмотрена также обработка произвольных запросов. Особое внимание уделено обработке нечетких запросов, имеющих в своем составе лингвистические переменные. С целью реализации нечетких запросов для некоторых часто встречающихся лингвистических переменных ' определены функции принадлежности.

На основе Азербайджанской флоры создана база данных, отражающая систему классификаций растений, выращиваемых в Азербайджане. Указанная база данных используется для получения информации о растениях, также для проводения поиска данных с учетом связей типа "род-вид" мевду растениями.

Создано программное обеспечение информационно-поисковой системы для компьютеров типа IBM PC AT в среде CLlpper.

Разработанная информационно-поисковая система внедрена в МГП "Технолог" при НИИ Теоретических проблем Химической технологии АН Азербайджана.

24

N.D. JAFAROV

INFORMATION - SEARCH SYSTEM ON ECOLOGICALLY PURE MEANS OF PLANTS PROTECTION SUMMARY

The thesis is devoted to elaboration of information-seal system on ecoLogicaLLy pure means of plants protection.

On the base of investigation of application domain and st dying of the user's requirements the information model(IM) e database(DB) is developed. This DB contains the experiments Industrial, technoLoglcaL and economical data about ecological pure means of plants protection.

Relational model Is choosed for realization of DB . Tl modeL responds to the main requirements for DB. Besides It effective, compact and may be slmpLy controlled.

Proceeding from information necessity all the users £ classified Into severaL classes. For each class of users groi and kinds of the information requests are defined.

Besides the beforehand pLanned regular requests the proci sing of arbitrary requests are foreseen. SpesiaL attention paid to the processing of fuzzy requests which contain the L: guistlc variables.

To realize fuzzy requests the membership functions for s< often used linguistic variables are defined .

On the base of the "Azerbaijan Flora" the database Is de1 Loped. The system of classification of the pLants grown in Azi baljan is qiven In this DB. DB is used for obtaining any infon tion about plants and for searching data by relations of "gem kind" type between plants.

Software of Information-search system for IBM PC AT CLIPPER medium is developed. Developed information-search sys found its application in SmaLl State Enterprise "TechnoI (Sclentific-reseach institute of the theoretical probLems of c. mical technology of Academy Sciences of Azerbaijan).